Founding Fathers

Aad van Nieuwkerk ,

de historische reuzen van het strijkkwartet

Vrije Geluiden werd getriggerd door de eerste Internationale Strijkkwartet Biënnale, in Amsterdam van 27 januari tot en met 3 februari 2018. Strijkkwartetten moeilijk? Ondoorgrondelijk? Welnee! Gewoon je oren openzetten en over je heen laten komen. Prachtige muziek waarin de kleinste, subtiele details de diepste ontroering teweeg kunnen brengen. Hieronder een paar voorbeelden van de Founding Fathers van het strijkkwartet. Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart en Ludwig van Beethoven. En dan ook nog die buitenissige oom: Franz Schubert. Luister naar de uitzendingen op Radio 4, elke zaterdag en zondag om 23.00 uur, of lees, kijk en luister hieronder verder.

 

Een fijne bespreking van het strijkkwartet als genre is het boek van musicoloog Leo Samama, net uit bij de Amsterdam University Press, met de titel Het Strijkkwartet. Haydn, Mozart, Beethoven en Schubert krijgen in het boek zeer ruim de aandacht, wel ongeveer een-derde van het boek. Zo heel gek is dat niet, want historisch gezien zijn juist deze vier componisten de belangrijkste en invloedrijkste peilers onder het hele genre. Natuurlijk waren er al strijkkwartetten vóórdat Haydn met zijn tientallen composities voor deze samenstelling kwam, maar het was toch heus Haydn die het genre 'volwassen' maakte. Die oudere muziekstukken voor een ensemble van twee violen, een altviool en een cello, werden toendertijd eerder een ‘divertimento’ genoemd dan een 'strijkkwartet'. Of anders bijvoorbeeld een Sonata a Quattro per Due Violini, Violetta e Violoncello senza Cembalo - de titel van een reeks werken van Allesandro Scarlatti uit 1725. En Baldassare Galuppi schreef ook een serie van zeven Concerti a quattro, rond 1740. Check het speellijstje hiernaast om meer van dat soort hele oude strijkkwartetten, of de voorgangers ervan, te horen. Het was toen trouwens niet ongebruikelijk dat een van de violen als het zo uitkwam een fluit of ander instrument mocht wezen. Echt voor 'de' strijkkwartetbezetting bedoeld is het serietje strijkkwartetten opus 5 van Franz Xaver Richter. Mooie stukjes hoor!

Franz Joseph Haydn wordt algemeen erkend als de Echte Vader van het strijkkwartet as we know it. En Haydn schreef er tientallen: een stuk of 68 - het hangt er van af wat je meetelt. Wanneer hij er precies mee begon weten we niet, het zal ergens na 1750 geweest zijn. Nogal wat van Haydn’s strijkkwartetten hebben een bijnaam, en die bijnaam is soms afgeleid van de illustratie op het omslag van de uitgave, maar toch meestal verbonden aan de persoon aan wie de betreffende strijkkwartetten - doorgaans werden die strijkkwartetten gepubliceerd in setjes van zes - zijn opgedragen. Leo Samama noemt een paar mooie voorbeelden: de violist en latere industrieel Johann Tost, graaf Anton Apponyi, graaf Joseph Erdödy en prins Franz Joseph Lobkowitz. Meerdere kwartetten hebben ook afzonderlijk een bijnaam gekregen, zoals ‘De grap’, ‘De vogel’, ‘De kikker’, ‘De leeuwerik’, het ‘Kwintenkwartet’, het ‘Keizerkwartet’ en ‘De morgenstond’. Geen van deze namen is door Haydn zelf aan zijn werken verbonden. Het ‘Keizerkwartet’, dat heeft iedereen al weleens gehoord - zij het misschien niet in deze vorm... Nieuwsgierig? Even doorscrollen tot 8:32.

De strijkkwartetten van Haydn waren al tijdens zijn leven internationaal populair, en ze werden tot in het verre Amerika werden uitgevoerd. Van Haydn kennen we ook het befaamde Die sieben letzte Worte unseres Erlösers am Kreuze, maar dat is niet oorspronkelijk voor strijkkwartet gecomponeerd, het is een bewerking van een symfonie. Dus die laten we even buiten beschouwing. Maar omdat het Haydn is, ‘papa Haydn’ zoals soms gezegd wordt, kies ik nog wel een extra stukje Haydn. Het tweede deeltje uit zijn laatste strijkkwartet, het Kwartet in d-klein, opus 103. Haydn schreef er zelf een motto bij, aldus Leo Samama: Hin ist alle meine Kraft; alt und schwach bin ich.’ Was dat zelfbeklag tegenover de jeugdig dynamische Beethoven, of was Haydn werkelijk aan het einde van zijn krachten? Na 1802 is vrijwel niets meer uit zijn handen gekomen. Zijn oeuvre was afgerond.

Over Mozart wordt weleens gezegd dat àlles wat hij geschreven heeft geniaal is. Daar kan je vast en zeker heel lang over discussiëren, dus ik check het eens even bij Leo Samama. Heeft Mozart als het over zijn strijkkwartetten gaat niet toevallig gewoon een Greatest Hit, een Allerbeste Strijkkwartet dat hij Ooit Geschreven heeft? Ja hoor, dat heeft hij. Ik lees bij Samama dit: Het Kwartet in F (KV590), het laatste dat Mozart heeft geschreven, is de volmaakte samenvatting van z n meesterschap. Thema’s ontstaan moeiteloos uit motieven en met motieven worden bruggen geslagen naar weer andere thema’s. En hoe simpel kan een thema zijn? Een grote drieklank omhoog (f-a-c) en dan een toonladder omlaag. Hier is een mooie historische opname uit de jaren '50.

Ludwig van Beethoven was 17 toen hij al eens vanuit zijn woonplaats Bonn afreisde naar Wenen om te proberen les te krijgen van Mozart. Niemand weet of hij Mozart toen überhaupt ontmoet heeft, maar wat we wel weten is dat Beethoven de muziek van Mozart verdraaid goed kende, èn dat hij vijf jaar later opnieuw naar Wenen afreisde omdat hij hoopte daar een betere componist te worden. Nou had Beethoven in Bonn een heuse mecenas, dat was Graaf Waldstein, een diplomaat. En die gaf de jonge Beethoven een goede raad en opdracht mee, ik citeer weer uit het boek van Samama: Door nimmer aflatende vlijt ontvang je Mozarts geest uit Haydns handen. En Beethoven kreeg ook les van Haydn, maar hij bestudeerd ook alles wat hij van Mozart kon vinden. Natuurlijk is Beethoven later een van de grootste componisten geworden, en net als Mozart en Haydn schreef hij een flinke reeks meesterwerken voor het strijkkwartet. Beroemd zijn de 'late' strijkkwartetten: lang, zwaar, onwaarschijnlijk knap van opbouw. Hier en in de radio-uitzending richten we de schijnwerper op het 'Serioso'-kwartet, opus 95. Dit kwartet, in f-klein, zou volgens sommige muziekhistorici geïnspireerd zijn op Othello van Shakespeare. Een heel ingewikkeld dramatisch verhaal met op het eind een tragische moordpartij - Othello doodt zijn geliefde Desdemona, ontdekt een ware toedracht die hem daar ten onrechte toe bracht en pleegt uit wroeging zelfmoord. Prachtig, aangrijpend, en met een enorm gevoel voor drama verklankt in dit strijkkwartet, vooral in het laatste deel. Gek genoeg volgt er dan nog een vrolijk gespeeld scherzo, een afscheidsliedje waarmee Beethoven lijkt te willen zeggen: ach, ‘t is allemaal maar toneel...

En dan de jongste telg van de Founding Fathers van het strijkkwartet: Franz Schubert. Ach! Franz Schubert, de romantische componist die de belichaming geweest is van de jong gestorven tragische kunstenaar, lijdend aan het leven, berooid als een kerkrat, verscheurd door de diepste gevoelens, en tussendoor toch ook gewoon gezellig feestvierend met muziek- en zangpartijtjes. Schubert heeft een aantal beroemde strijkkwartetten geschreven: Der Tod und das Mädchen, Rosamunde, en het laatste kwartet dat hij schreef, het Kwartet in G. En niet te vergeten dat strijkkwartet dat hij nooit voltooide: de Quartettsatz in c-klein. Volgens Leo Samama een werk dat onvoltooid bleef, maar voor ons nog steeds als een hoogtepunt in zijn kwartetkunst geldt: de zogenaamde Quartettsatz in c (D703) uit 1820. Deze ‘Satz’ had het eerste deel (Allegro assai) moeten worden voor een nieuw kwartet, maar een tweede deel (Andante) is slechts gedeeltelijk geschetst. En daar bleef het bij. Wat is nu zo bijzonder aan deze muziek? Zonder het technisch uiteen te willen zetten: de muziek heeft vanaf de eerste maat vleugels gekregen. Niets is er vrijblijvend.

De tekening 'Strijkkwartet' hieronder is gemaakt door Christine Brandenburg, altvioliste, dirigente van diverse (amateur)orkesten en tegelijk steeds meer tekenaar. Ze maakt (muziek)illustraties, ansichtkaarten en portretten in opdracht. Een indruk van haar werk vind je op haar website.

© http://www.christinebrandenburg.com/muziek-tekeningen-christine-brandenburg/

Aad van Nieuwkerk

Heel, heel lang geleden heb ik een niet bijzonder succesvolle poging gedaan om te leren de cello te bespelen. Ooit hoopte ik mee te kunnen spelen in het prachtige strijkkwartet van Maurice Ravel. Misschien, wieweet, de wonderen zijn de wereld nog niet uit, komt het er nog eens van. In de tussentijd is gewoon lekker luisteren naar wat Leo Samama 'klinkende filosofie' noemt al een ongelooflijke verrijking van het aards bestaan. Try it!