Op zoek naar Alexander Basilov

Alexander Basilov componeerde zo'n honderd werken, voornamelijk voor piano en vocalen. Hij studeerde aan het Conservatorium van Moskou, had les van onder andere componist Alfred Schnittke en kende zijn wortels in de traditionele, Russische pianoschool van Heinrich Neuhaus, door Helena getypeerd als 'een soort piano-opa waaruit regendruppels van fantastische pianisten zijn voortgekomen'. Basilovs voornaamste pianodocenten waren Heinrichs zoon Stanislav Neuhaus en Lev Naumuv, een leerling van Heinrich. Na Stanislavs dood in 1980 maakte Basilov zich sterk om die traditie voort te zetten. Net als Heinrich Neuhaus organiseerde Basilov muziekavonden voor zijn leerlingen, in het zomerhuis van Doctor Zhivago-schrijver Boris Pasternak, een goede vriend van Neuhaus. 'Er waren niet veel mensen die zich zo daarvoor inzetten,' zegt Helena.

Van de partituren die Helena wel in handen heeft is nog niet alles uitgegeven. Helena koos er bewust voor om eerst de muziek uit te brengen die het best de stijl van Basilov vertegenwoordigt. Helena: ‘Als componist schrijf je in studietijd muziek, bijvoorbeeld preludes of fuga’s, die je niet perse wil uitgeven.’ Maar wat die stijl dan precies is, daar heeft Helena ook nog geen eenduidig antwoord op. 'Ik ben dat nu echt aan het onderzoeken.' In de uitzending van Vrije Geluiden beschreef ze het als 'Rachmaninov meets Alfred Schnittke', en ook de term Russisch impressionisme viel. 'Zijn muziek roept vragen op,' vertelt Helena. 'Hoe verhield hij zich tot andere componisten in zijn tijd en hoeveel anderen schreven in hetzelfde idioom? Ik vind het heel moeilijk om één woord te geven aan zijn stijl. Misschien dat ik het over een paar jaar beter kan.' Door het uitgeven en spelen van haar vaders werk vallen steeds meer puzzelstukjes op hun plaats, niet in de laatste plaats door de associaties van anderen, die overigens niet perse Russen hoeven te zijn. Een vriend van Helena vond het werk van Basilov lijken op dat van de Spaanse componist Frederic Mompou. Helena: 'Je hoort bij mijn vader volgens mij dat het Russisch is, en bij Mompou hoor je dat het Spaans is, maar beiden zijn melancholisch, expressief en emotioneel, in een hedendaagse jas. Ik vond het daarom een mooie vergelijking.' In andere composities hoort ze dan weer Arvo Pärt of Sergei Prokofiev voorbij komen.

‘Als het gaat om Russische componisten ben je als pianist toch heel vaak bezig met repertoire van Rachmaninov, Prokofjev, Scriabin, Stravinsky en Sjostakovitsj,' stelt Helena. 'Maar een groot deel van die werken is al meer dan 100 jaar oud. Wat is er nadien allemaal gebeurd? Zo is er bijvoorbeeld niet heel veel bekend over wat er in de jaren tachtig en negentig allemaal uit Moskou kwam. Rond de eeuwwisseling kwamen in Nederland componisten als Goebaidoelina en Oestvolskaja wel door. Maar er gebeurde veel méér. Ik hoorde laatste een jong werk van Schnittke dat verrassend jazzy klonk. Het deed me denken aan Nikolai Kapustin, een Russische componist die momenteel populair is. Ik vind het interessant dat dat óók een ontwikkeling is van de Sovjet-tijd, dat er een beginnende jazzstroming kwam. Maar als je dan weer naar Sofia Goebaidoelina kijkt, dat is weer heel anders: heel mystiek en religieus.'

Als vervolg op het onderzoek naar haar vader zou ze best een promotie-onderzoek willen doen, om al die stromingen in kaart te brengen. 'Vooral wat er gebeurt na de val van het communisme in 1990 is interessant,' zegt ze, 'toen de grenzen open gingen. 'McDonalds verscheen in het straatbeeld, er kwamen westerse producten, maar ook de muziek werd ontwricht. Veel muzikanten verlieten Rusland en gingen bijvoorbeeld in Duitsland wonen.
Alle componisten gingen verschillende kanten op. Het zou interessant zijn om daar bijvoorbeeld drie hoofdstromingen in te vinden. Zodat er een soort orde in komt, want nu is dat allemaal nog chaos. En om zo'n stijl [als die van mijn vader] dus te kunnen – en durven - benoemen.'