In 1979 kwam er een plaatje uit bij een obscuur Zwitsers label. Een plaat met koormuziek uit Bulgarije. Muziek die teruggaat tot de stokoude midden-europese kerkmuziek. De plaat was bestemd voor een klein segment van de markt, een liefhebbersdingetje, zou je kunnen zeggen. Maar daar bleef het niet bij. Het toeval en de wetten van right place, right time deden hun werk, net zoals ze dat deden bij de ouwe Cubaanse knarren van de Buena Vista Social Club, en bij de Zuid-Afrikaanse township jive die wereldberoemd werd gemaakt door Paul Simon. Le Mystere de Voix Bulgares schoot naar de toppen van de hitlijsten. Pieter Steinz schrijft er ook over in zijn boek Made in Europe. Bij koormuziek denk je wellicht meteen aan god, kerk en religie, maar de muziek van dit koor is door en door seculier. De plaat waarvan dit liedje komt staat vol met liefdesliedjes en kermisdansjes. En toch ... religie kan niet zonder koorzang. Seculier, maar devoot.

Muziek uit de tijd van de Reformatie - natuurlijk is Johann Sebastian Bach de bekendste componist uit de ‘protestantse’ hoek, maar tussen Renaissance en Barok vind je ook een paar heel mooie voorbeelden van religieuze muziek die  niet meer geënt is op de katholieke mis, maar eigen thema’s uit de Bijbel, of soms ook de tijdelijkheid van het menselijk bestaan, kiest. Zoals dit lied van Samuel Scheidt voor koor en orgel “Das alte Jahr vergangen ist”. Samuel Scheidt was een leerling van onze eigen Jan Pieterszoon Sweelinck. Een typerend protestants lied, in het Duits (en niet in het Latijn), waarin God bedankt wordt voor het overleven van alweer een jaar:
Das alte Jahr vergangen ist,
wir danken dir, Herr Jesu Christ,
dass du uns in so grosser Gefahr
bewahret hast in diesem Jahr
und bitten dich, ewigen Sohn,
des Vaters in dem höchsten Thron
du wollst dein arme Christenheit
bewahren ferner allezeit.

De muziek van Olivier Messiaen is doortrokken van diep geloof. Of het nou over vogeltjes gaat, of over de opstanding, de liefde voor God, Jezus en kerk zit overal in. Vijfduizend Franse krijgsgevangenen luisterden op 15 januari 1941 naar de première van het Quatuor pour la fin du temps. Het was ijzingwekkend koud in de barak van Stalag VIIIA, een Duits krijgsgevangenenkamp in Polen. Toch waren zelfs de gewonde gevangenen op stretchers aanwezig, op de voorste rijen van het publiek. Een uur lang bleven zij in stilte luisteren naar de in gehavende lompen en op tweedehands instrumenten spelende musici. Olivier Messiaen, de componist, zei later over deze uitvoering: Nooit is er met meer aandacht en begrip naar mijn muziek geluisterd.

De Mélodies hébraïques van Maurice Ravel dateren van 1914. Het eerste van de twee liederen is gebaseerd op de kaddish, een van de belangrijkste gebeden uit het Joodse geloof. De tekst die door Ravel gebruikt wordt is een mix van Aramees en Yiddisch, en gaat vooral om het loven van God en het uitspreken van de hoop op een spoedige terugkeer van de Messias op aarde.  Ongeveer zo: Ere zij de naam van God in de wereld die hij door zijn wil geschapen heeft. Moge hij zijn koninkrijk vestigen nog tijdens ons leven. Geëerd en geprezen zij de naam van de Heilige Ene.

De Engelse componist John Tavener (een paar jaar terug overleden) bekeerde zich tot de Russisch Orthodoxe Kerk. Een van de stukken waarmee Tavener bekend is geworden is “The Protecting Veil” - de denkbeeldige sluier waarmee de Heilige Maagd ons beschermt, althans volgens het Russisch Orthodoxe en Byzantijnse religieuze feest ter nagedachtenis aan de verschijning van Maria de Theotokos (‘de moeder van god’) in de 10e eeuw in een kerk in Constantinopel. Dit feest wordt vooral in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne fanatiek gevierd.
En bij die Russisch Orthodoxe religie hoort natuurlijk van die zware mannenstemmenzang, waar je zelfs zonder dat je ook maar iets van de tekst begrijpt al bijna diepgelovig van zou worden.

Religie zonder mystiek is carnaval zonder optocht, zeggen ze, en daar hebben ze wel een beetje gelijk in. In weerwil van de nuchtere kijk op leven en goddelijke zingeving door het protestantisme is óók in het niet-katholieke deel van Europa altijd een warme, soms wat subversieve, belangstelling voor de mystiek blijven bestaan. Een hedendaags voorbeeld van hoe dat in de muziek kan uitpakken is de Finse componist Einojuhani Rautavaara (die sinds juli 2016 niet meer onder ons is). Rautavaara was een overtuigd mysticus, en dat zie je bijvoorbeeld in zijn gebruik van teksten uit het sjamanisme en de Oosterse Orthodoxie. Maar hij deed er ook nog iets anders mee: hij mystificeerde zijn stijl van componeren. Volgens hem was het maken van muziek een kwestie van niet-rationele, en niet-beheersbare scheppingsprocessen. Een soort mystieke magie, dus. Rautavaara hield zich dan ook niet aan bepaalde compositietechnieken waar je als luisteraar nog enig houvast aan hebt. Kortom: die muziek komt ergens vandaan, maar waar precies?

John Tavener werd hierboven ook al genoemd. De Engelse componist bekeerde zich op een zeker moment tot de Russisch Orthodoxe kerk en schreef nadien vrijwel uitsluitend nog religieuze muziek. Niet per se liturgische muziek (muziek dus die in een kerkdienst gebruikt wordt): in de Russisch orthodoxe liturgie wordt alleen gezongen, zonder begeleiding door muziekinstrumenten. Pech voor Tavener, die echter overigens geen reden had zich te beklagen, want hij was en is wereldberoemd met zijn diep-gelovige muziekstukken ter ere van de Maagd Maria, de wederkomst van Christus, het Einde Der Tijden, en andere religieuze basisthema's. Tavener was trouwens niet de enige moderne Engelse componist met een hang naar het geloof, of althans naar wat daarmee te maken heeft. De betrouwbaarheid van Jesus' blood werd zelden indringender bezongen dan in het beroemde stuk van Gavin Bryars.