VOLKAN: Dit is volgens mij de eerste keer dat ik een interview afneem bij mij thuis.

SANDER FLIGHT (onderzoeker en adviseur overheid): Ja, dit is ook voor het eerst dat ik een interview geef bij iemand thuis.  

VOICE OVER VOLKAN: Maar waarom zijn we bij mij thuis? Hier hangen helemaal geen camera’s? Want dat ga ik namelijk onderzoeken: wat het effect van camera’s is op het gedrag van mensen. But first things first. Even voorstellen:

SANDER FLIGHT: Ik ben Sander Flight en ik werk als onderzoeker en als adviseur voor de overheid en het grootste deel van mijn tijd ben ik bezig met het onderwerp camera's. 

VOICE OVER VOLKAN: Sander Flight wordt onder andere ingehuurd door het ministerie van Justitie en de politie en Binnenlandse Zaken en verschillende gemeenten. Sander zit bij mij thuis en beschrijft vier verschillende ruimtes waar je kan zijn en dus ook bekeken kan worden. 

SANDER FLIGHT: De woning, de privé woning is eigenlijk altijd een soort heilige plek, dat is dus de meest privé plek, je moet daar jezelf kunnen zijn. Op het moment dat je naar buiten gaat, wordt er van jou verwacht dat jij je houdt aan bepaalde normen. Bijvoorbeeld: je doet kleren aan. Je bent niet dronken. Allemaal dingen die je thuis wel mag zijn, mag je op straat ineens niet zijn. Dus we hebben dan de woning en het meest tegenovergestelde, de openbare plaats. Maar er zijn ook nog tussenvormen. Je kan op het moment dat je naar de Albert Heijn gaat, op de stoep van de Albert Heijn, heb je ook vaak zelf al het gevoel dat je de plek van iemand anders benadert of zelf al een beetje betreed. Dus dat is voor het publiek een toegankelijke plaats waar je wel een soort doel moet hebben, namelijk: ik ga hier boodschappen doen. En dan heb je nog een niet voor het publiek toegankelijke plaats, dat is de vierde categorie. Dat is als je ergens binnen bent en je echt aan de huisregels moet houden. Bijvoorbeeld als je er een kaartje voor hebt gekocht. Dus een museum of achter de incheckbalie van het station. 

VOLKAN: Waarom maken we dat onderscheid eigenlijk?

SANDER FLIGHT: De plek waar je bent bepaald wat voor soort verwachtingen je hebt en wat voor soort verwachtingen je mag hebben ten aanzien van privacy.

VOLKAN: Ik zou zeggen laten we de proef op de som nemen. Zelf die ruimtes gaan ontdekken. Laten we mijn huis uitgaan. Wat vind je trouwens van mijn huis?

SANDER FLIGHT: Ja, ik vind het heel gezellig. Ik vind het een mooi huis en er is een uitzicht naar achter wat heel open is, maar wel privé.

VOLKAN: U bent heel scherp, want we lopen hier voorbij en ik kijk vooral naar mensen, maar u ziet camera's.

SANDER FLIGHT: Ik zie alleen maar camera's. Ik zie trouwens heel veel camera's hier. Dit is volgens mij een infrarood camera, die witte, die filmt echt alleen maar de straat.

VOLKAN: Een infra, wat is dat? 

SANDER FLIGHT: Ja, een warmtebeeld camera is dat, dus die doet het ook in het donker. 

VOLKAN: Dus als je ook een scheetje laat, die hahaha.

SANDER FLIGHT: Nee we noemen dat ook een warmtebeeld, niet omdat het de warmte is, maar omdat ieder object een bepaalde frequentie afgeeft. En in het infrarood spectrum heb je daar geen daglicht voor nodig om het te zien. 

VOLKAN: Ja, inderdaad.

SANDER FLIGHT: We zijn echt goed in beeld, we zijn nu denk ik al door 25 camera's gefilmd op dit kleine stukje.

VOLKAN: Wat doet dit voor ons gedrag? 

SANDER FLIGHT: Als ik weet dat ik word bekeken, kunnen er twee dingen gebeuren. De ene is; ik pas mijn gedrag aan. Of de andere; ik doe dat niet. De kans dat je je aanpast is natuurlijk wat groter, want als je je bewust bent dat je wordt bekeken dan treed er een heel interessant psychologisch en sociologisch fenomeen in werking. Namelijk ik ga me meer gedragen zoals het hoort. Dat effect dat blijkt ook uit onderzoek, doet zich ook voor bij camera's. 

VOICE OVER VOLKAN: Wetenschappelijk onderzoek ondersteunt dit. De aanwezigheid van beveiligingscamera’s zorgt ervoor dat mensen zich gaan gedragen naar de sociale normen. In de app kun je het volledige onderzoek lezen. 

We wandelen door en komen uit bij de ingang van het centraal station... Een voor publiek toegankelijke plaats zolang je maar niet tot last bent. 

SANDER FLIGHT: Daar, huisregels.

VOLKAN: Huisregels.

SANDER FLIGHT: Zullen we de huisregels bekijken?

VOLKAN: Laten we de huisregels even bekijken. Voordat we op het station komen.

SANDER FLIGHT: Dit station is grotendeels vrij toegankelijk. Als de ruimte voor het publiek is afgesloten, dan is dit bij de toegangen aangegeven. Dus het is al, dat staat trouwens in de eerste zin ook al. Op dit station geldt een aantal huisregels. Dus je gaat op het moment van het passeren van dit bordje, van een openbare plaats naar een voor het publiek toegankelijke plaats.

VOLKAN: Dat is dus de tweede categorie waar we het net over hadden. 

SANDER FLIGHT: Je bent nog niet ingecheckt.

VOICE OVER VOLKAN: Ook hier hangt het helemaal vol met camera’s. We lopen door naar een klein café, de vierde ruimte, een voor publiek niet-toegankelijke plaats,want je moet iets bestellen om er te mogen zijn.  

SANDER FLIGHT: Er zijn in jullie vraagstelling twee termen belangrijk. De ene is; hoe gedragen we ons als we worden bekeken. En hoe gedragen we ons als we worden bespied? Ik denk dat je bij bekeken allemaal hetzelfde idee hebt, namelijk of je wordt door een camera of je wordt door een mens op dat moment bekeken. En je bent je daar ook van bewust. Dat is als je wordt bekeken. Je kan bespied worden door een stiekeme camera, dus een onzichtbare camera.

VOLKAN: Heeft het dan effect op je gedrag?

SANDER FLIGHT: Nee, dan heeft het geen effect.

VOLKAN: En wanneer wel?

SANDER FLIGHT: Dat heeft het wel als je wordt bespied in de zin, als de camera op zich wel zichtbaar is, maar je neemt hem niet bewust waar.

VOLKAN: En wat voor soort gedragsveranderingen zie je dan terug?

SANDER FLIGHT: Nou, je hebt een heel leuk experiment bij universiteiten, daar hebben ze een koffiehoek. En het is de bedoeling dat je vijftig cent betaald voor de koffie en dat je dat zelf in een potje gooit. Een hele boel mensen doen dat en een heleboel mensen doen dat ook niet. Als je bij dat potje met geld een foto ophangt met daarop ogen van iemand die je aankijken, dan gaan mensen meer geld in dat potje stoppen, dan als die poster daar niet hangt. Of terwijl die ogen, of zelfs dat plaatje van die ogen, triggerd bij ons de behoefte om ons netjes te gedragen. En de afwezigheid van die ogen geeft ons de ruimte om stiekem wat minder of zelfs helemaal niks te betalen.

VOLKAN: Terwijl we dat helemaal niet doorhebben eigenlijk.

SANDER FLIGHT: Het blijkt dat ook mensen die niet weten dat er een poster hangt en zich ook niet herinneren wat er op die poster te zien was. Toch hun gedrag erop hebben aangepast.

VOLKAN: Dus mijn vraagstelling; wat gebeurt er als je bekeken wordt? Kan net zo goed onopgemerkt wanneer je bespied wordt, gedragsverandering veroorzaken?

SANDER FLIGHT: Ja, absoluut. Ik denk dat he bespied dan wel heel duidelijk moet worden gedefinieerd als er was een zichtbare camera, maar mensen zagen hem niet bewust. 

VOLKAN: Hier is de ondernemer de baas zit in een klein cafe. Maar laten we nog even naar buiten gaan naar de openbare plaats en als we lopen, dan moeten we een klein stukje. Dit zijn hele interessante meters he? We lopen nu uit een niet toegankelijke plaats voor iedereen waar je eigenlijk een koffie had moeten hebben om binnen te komen. Dat hebben wij niet gedaan. Stout van ons.

SANDER FLIGHT: Ja, wij voldoen niet aan de regels. Ik denk dat er nu achter de balie wordt gefronst. Haha, nee er gebeurt helemaal niks. Maar we waren hier net wel.

VOLKAN: Het is onopgemerkt gebleven voor hun. En nu zitten we dus op de plek waar de NS de regels hanteert en als we een klein stukje doorlopen, het zal zijn, 3 meter.

SANDER FLIGHT: Dit is een euh 3 meter. Maar je voelt het ook. Je ziet het en je voelt het. 

VOLKAN: En nu lopen we aan de achterkant van het station en dan zijn we in één keer op een openbare plaats. 

SANDER FLIGHT: Ja, dit is in privacy zin, vind ik de meest interessante plek en ook de meest kwetsbare plek. De meest interessante plek vind ik dan de puur openbare plaats.

VOLKAN: Waar we nu staan? Waar we nu uitkijken, achterkant van het Centraal Station.

SANDER FLIGHT: Dat vind ik de meest interessante plek qua privacy en qua verwachtingen die we hebben. En jullie onderzoeksvraag gaat over...

VOLKAN: Waarom passen we ons aan als we bekeken worden?

SANDER FLIGHT: Ik kan me voorstellen dat mensen zich er op een bepaalde manier toch bewust van zijn dat er ergens cameratoezicht is en op een onbewuste manier toch hun gedrag aanpassen. 

VOICE OVER VOLKAN: Met Sander heb ik het steeds over hoe beveiligingscamera’s ervoor kunnen zorgen dat jij en ik ons netter gedragen. Maar die camera’s hangen er natuurlijk ook voor de beveiliging. Helpen die camera’s, passen criminelen hun gedrag aan als ze worden bekeken? Daar kom ik een andere keer op terug.

SANDER FLIGHT: Er wordt heel veel gereinigd in Amsterdam. Als het ergens schoon is, die reinigingskarretjes waarom zijn die hier? Die zijn hier om op te ruimen, maar hoeveel troep ligt er nu echt op straat? Valt best mee en toch zijn ze continue aan het reinigen. Dat doen ze volgens mij voor het gevoel van reiniging. En een heleboel camera's doen precies hetzelfde. Het gevoel van camera's. 

VOLKAN: Maar deze is wel echt aangesloten, dus deze doet wel echt zijn werk. 

SANDER FLIGHT: En er zit ook echt iemand op.

VOLKAN: Zit er ook een camera op zie je dat?

SANDER FLIGHT: Ja haha.

VOLKAN: Ja, op de achterkant haha.

SANDER FLIGHT: Jij bent ook verpest, HAHA.

VOLKAN: En dat van een middagje met u meelopen.

SANDER FLIGHT: Jij bent ook verpest. Jij gaat vanaf nu ook heel veel meer camera's zien dan je lief is. 

VOLKAN: Shit, ik kan nooit meer normaal over straat lopen.