Het Spoor Terug
De Mediene 2: De Mediene in de provincie Groningen
Tweede aflevering van nieuwe vijfdelige Spoor Terugserie De Mediene, over het joodse leven in de provincie voor de Tweede Wereldoorlog.
De Joodse veehandelaren, die in Groningen tachtig procent van de handel in handen hadden, doorspekten hun Gronings dialect met Jiddisch. Op de veemarkt in Groningen troffen we nu nog twee Joodse veehandelaren.
Aan het woord:
- historicus en schrijver Jaap Meijer uit Winschoten.
- Mevrouw Abrams
- Ies Cohen
- Coos Caneel
- mevrouw van Bekkum
Inleidende teksten:
TEKST 1.
Een Groninger kan 'stadjer' zijn of 'ut loug', uit de provincie.
In de stád Groningen woonden volgens de door de Duitsers verrichte telling van 1941 bijna 3000 joden. Ze woonden in het zogenaamde getto, midden in de stad, in de straten waar ook de twee synagogen stonden.
In de províncie bestond in die tijd in de meest afgelegen kleine plaatsjes ook een actief joods leven. Zo waren er in Delfzijl 155 Joden met een synagoge aan de Singel, de 13 joden van Ulrum, Leens en Kloosterburen konden al vanaf 1806 naar een eigen synagoge in Leens; de mooie kleine sjoel van Boertange bediende ook de mensen uit Vlagtwedde, de kindertjes van Veendam kregen oud-Hebreeuws van de godsdienstleraar, maar in de provincie was de joodse gemeenschap in Winschoten wel het grootst, daar woonden bijna 500 joden.
Zoals in alle oostelijke provincies is een van de belangrijkste beroepen die de Joden uitoefenen die van veehandelaar. Ook in Drenthe, Overijssel, Gelderland en Limburg vinden we veel Joodse veehandelaren. In Groningen was praktisch de hele veehandel in Joodse handen, 80 % van de handelaren was Joods. Op de veemarkt die op dinsdag in de stad Groningen wordt gehouden, treft onze verslaggever nog 1 joodse Groningse veehandelaar: Frits Heilbron. Samen gaan ze op zoek naar de tweede jood die nog op de markt te vinden is, Daniel Cohen uit Emmen. Maar die heeft het heel druk met zijn handel, hij moet een mooie melkkoe kopen voor een boer en het bieden loopt niet zoals hij wil. Ondertussen maakt Cohen tegen zijn joodse collega Heilbron grapjes in het Jiddish-Gronings, een taal die op de markt veel gesproken werd vroeger.
TEKST 2
Historicus en schrijver Jaap Meijer uit Winschoten schreef veel gedichten in het Gronings, zijn pseudoniem was: Saul van Messel. Uit de bundel Tougelieks (tegelijk):
TEKST 3
Mevrouw Abrams is geboren in de stad Groningen. Haar vader was kelner. Thuis waren ze niet arm maar ook niet rijk. Maar toen haar vader in 1942 als jood uit zijn baan werd gezet, hadden ze het thuis niet breed meer. Haar ouders waren niet zo gelovig, haar grootouders daarentegen waren streng orthodox.
TEKST 4
Ies Cohen is 1911 gboren in de stad Groningen, Hij is een echte Medienestamper. Hij werkte als boekkhouder in de textielfabriek van Menco in Enschede, gedourende de oorlog zaqt hij ondergedoken in Overijssel. Hij studeerde hadnelswetenschappen en economie en werkte na de oorlog in Groningen bij de gebroeders Levie.In de stad Groningen waren veel chewres: dat zijn verenigingen of vriendenclubs die een goed doel beogen.
TEKST 5
Uit het verhaal 'Schaapbulten, midden in de wereld' van Aafke Steenhuis.
TEKST 6
Coos Caneel werd in 1909 geboren en heeft zijn jeugd in het Groningse Veendam doorgebracht in een liberaal joods gezin. Op zijn 13e ging Coos Caneel naar het Seminarie in Amsterdam om opgeleid te worden tot godsdienstleraar. Hij gaf in heel Nederland joodse godsdienstles en kent de Mediene dus goed. De Joodse les die de kinderen bijna elke dag moesten volgen hield drie vakken in: Hebreeuws, Bijbelse geschiedenis en Thora-kennis.
TEKST 7
Mevrouw van Bekkum komt uit het Groningse Vlagtwedde. Haar ouders hadden een textielzaak, bedden, lakens, gordijnen enz. Haar moeder stond in de winkel, haar vader ging vaak met een auto de boer op, bestellingen opnemen die door de kinderen in de vakantie werden rondgebracht. Meestal werd alles betaald, niet altijd. Naar de synagoge in Boertange gingen ze ok met de auto, hoewel dat in het orthodoxe geloof niet toegestaan is. Maar ja, Vlagtwedde-Boertange is toch zo'n zestien kilometer.
Maar wat zoekt een Joodse familie eigenlijk in Vlagtwedde?
TEKST 8
In Boertange, een schitterend vestingstadje met stervormige stadsmuren, ligt op een paar kilometer van de Duitse grens. Vandaar dat de weer opgeschilderde en gerestaureerde kleine synagoge zich mag verheugen in horden bezoekers, vooral uit het Oosten, die dit fenomeen willen zien, een piepklein dorp met een heuse sjoel, maar zonder joden. We gaan er met mevrouw van Bekkum naar toe.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief