Het Spoor Terug
De Mediene 1: De geschiedenis van de joodse bevolking in Nederland
Eerste aflevering van nieuwe vijfdelige Spoor Terugserie De Mediene, over het joodse leven in de provincie voor de Tweede Wereldoorlog.
Aflevering 1: De geschiedenis van de joodse bevolking in Nederland.
Joden woonden in Nederland al eeuwen tussen katholieken en gereformeerden, hervormden en socialisten. Soms vormden ze een gemeenschap op zich, soms assimileerden ze met de rest van de bevolking. Wanneer kwamen de joden in Nederland en wat betekende de Emancipatie in 1796, toen ze erkend werden als volwaardig burger van de republiek.
Aan het woord o.a.:
- de historicus Salvador Bloemgarten
- Ies Cohen
- godsdienstleraar Coos Caneel
Inleidende teksten:
TEKST 1
De bus van Judaica Tours vertrekt uit Rotterdam met bestemming Zierikzee, Middelburg en Antwerpen, op zoek naar sporen in de diaspora. Een leerzame tocht. Net als alle andere tochten die dominee Jager en rabbijn van der Kamp organiseren, naar de Achterhoek, naar Groningen, Limburg of de vissersplaatsjes langs de Zuiderzee.
Als bewoners van de randstad hebben wij altijd gedacht dat de joodse bevolking in Nederland voornamelijk geconcentreerd was in de grote steden in het westen van het land. Maar de serie boekjes die verschijnen over Joden van Gennep en Joden van Borne, Joden van Zutphen en van Zierikzee leert ons dat er kleine joodse gemeenschappen te vinden waren tot in alle uithoeken van ons land, vaak met een synagoge, een joodse begraafplaats, godsdienstonderwijs, en met chewres, (verenigingen): zoals de chewre voor het verrichten van goede daden, of de chewre voor het verzorgen van de doden. Synagogen in Lochem, Elburg, Hattem, Oude Pekela, waar twée besnijders te vinden waren, een synagoge in Eindhoven gebouwd door de beroemde bouwmeester Cuypers en één in Ulrum in het Hoge Noorden en zelfs één in het zwarte Zwartsluis bij Staphorst.
In 1859 woonde meer dan 50% van de joodse bevolking in de grote steden Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, in 1930 was dat percentage zelfs tot 77 % gestegen. Maar dat neemt niet weg dat al vanaf de eerste helft van de negentiende eeuw, door de economische crisis in de Franse tijd steeds meer joden zich in de provincie hadden gevestigd. Ze waren de verbinding tussen stad en land door de beroepen die ze uitoefenen, handelaar in manufacturen, veehandelaar, slager, marskramer, geldschieter, beroepen die ze noodgedwongen moesten uitoefenen omdat de gildeberoepen voor hen waren uitgesloten. Maar als de industrialisatie toeneemt trekt de joodse bevolking weer in omgekeerde richting naar het Westen en lopen de kleine gemeenten leeg. Van de 176 gemeenten met een joodse bevolking zijn er in 1940 nog 139 over.
In de komende weken gaan we onderzoeken hoe dat leven in de Mediene van Nederland er voor de Tweede Wereldoorlog uitzag.
Al in de Middeleeuwen waren er kleine joodse gemeenschappen in ons land, vooral in de zuidelijke streken, Brabant en Limburg, en in het oosten, Gelderland en Overijssel. Maar als 'de zwarte dood', de pestepidemie uitbreekt, worden er pogroms gehouden onder joden. Ze worden verdreven of vermoord.
In de 16 eeuw, tijdens de 80jarige oorlog, vluchten een groot aantal Spaanse en Portugese joden naar Nederland waar ze toestemming krijgen hun eigen erediensten te houden. Historicus Salvador Bloemgarten:
TEKST 2
Ies Cohen is zo'n Mediene-jood, hij komt uit de stad Groningen, en vestigde zich in Leiden.
TEKST 3
Coos Caneel werd geboren in 1909 en heeft zijn jeugd in het Groningse Veendam doorgebracht in een liberaal joods gezin. Liberaal dat hield in: naar sjuul gaan, een koosjere huishouding voeren, maar verder geen geboden. Ook de sabbat werd ruim geïnterpreteerd, 's morgens de winkel dicht en 's middags weer open. Op zijn 13e ging Coos Caneel naar het Seminarium om opgeleid te worden tot godsdienstleraar, om in heel Nederland Bijbelkennis, Hebreeuws en kennis van de Thora te doceren. Interviewster Bertien Minco is zelfs nog een leerling van hem geweest. Wat waren voor hem de verschillen tussen de Joden in de Mediene.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief