Het Spoor Terug
Vlucht uit het Derde Rijk 1: De vlucht
Aflevering 1 van de vierdelige Spoor Terugserie Vlucht uit het Derde Rijk, over de Duitsers - intellectuelen, joden, communisten etc. - die in de jaren dertig Duitsland ontvluchtten voor het dreigende fascisme en nazisme.
Aan het woord o.a.: de joodse schrijfster Elisabeth Augustin, graficus Helmut Salden, journalist Klaus Schreiner.
Inleidende teksten:
Tekst 1
In 1923 schrijft een zekere Möller van den Bruck "Das Dritte Reich" - het Derde Rijk - een geschrift dat de inspiratiebron zal vormen voor nationaal-socialisten, die de in hun ogen verderfelijke en chaotische Weimar-republiek zo snel mogelijk willen afschaffen. In het kielzog van hun leider Adolf Hitler weten ze zich in de jaren twintig een steeds grotere invloed te verwerven, vooral op straat, waar de bruine uniformen van de SA de overhand zullen krijgen. Duitsers die daar niet aan mee wensen te werken of degenen die daar volgens de nationaal-socialisten geen deel van mogen uitmaken, krijgen het moeilijk.
Joods geboren, maar gereformeerd gedoopt brengt de nu 92-jarige schrijfster Elisabeth Augustin haar jeugd door in Leipzig en geniet er aanvankelijk onbekommerd van het vrije leven in de Weimar-republiek.
Tekst 2
Op 30 januari 1933 komt Hitler legaal aan de macht. Het fascisme openbaart zich nu in zijn volle agressieve omvang. In concentratiekampen als Dachau en Oranienburg worden de tegenstanders van het regime, in eerste instantie vooral communisten, opgesloten en gemarteld.
Om aan de beklemmende sfeer van het dorpje Ammelsheim bij Leipzig te ontsnappen is Elisabeth Augustin met haar Nederlandse man in Berlijn gaan wonen. Dan gebeurt er iets dat voor haar de emmer doet overlopen.
Tekst 3
Haar man vertrekt naar Nederland om werk en een woning te zoeken. Als dat lukt gaat Elisabeth Augustin naar het politiebureau om een uitreisvisum te bemachtigen. Zogenaamd om een uitgever te vinden voor hun vertalingen krijgt ze toestemming om tijdelijk naar Nederland te gaan. Maar als ze vertrekt, weet ze al dat ze niet meer terug zal keren.
Tekst 4
Niet alleen Joden, maar iedereen die niet klakkeloos meemarcheert krijgt vroeg of laat problemen. Voor de 85-jarige graficus Helmut Salden, in Essen geboren als zoon van een politieagent, komt dat moment als hij in 1933, als leraar fotografie aan de kunstvakschool weigert het Horst Wessellied te zingen, de Hitlergroet te brengen en studenten in uniform tot zijn klas toe te laten.
Hij wordt door de Reichsredner, een functionaris van de NSDAP, ontslagen en opgeroepen om te verschijnen voor een volksgerecht.
Tekst 5
Ondertussen woedt in de NSDAP - de nationaal-socialistische partij - een stevige richtingenstrijd. Tot de sociaal-radicale vleugel behoren onder anderen Otto en Gregor Strasser en hun volgelingen. Van de gevolgen van die strijd, die doorgaans met geweld wordt beslecht, is Salden spoedig getuige.
Tekst 6
U hoorde een fragment van de massale boekverbranding die naast de Berlijnse Staatopera plaatsvindt. De boeken van tientallen Duitse schrijvers, die in de ogen van Hitler "entartete" literatuur schrijven, vallen ten prooi aan de vlammen. Eerder, in de nacht van 27 op 28 februari is de Rijksdag, het parlementsgebouw al in brand gevlogen. De Nederlander Rinus van der Lubbe wordt ervoor aansprakelijk gesteld en ter dood gebracht.
Inmiddels heeft Hitler met een machtigingswet het parlement buiten werking gesteld en zijn nu ook sociaaldemocraten vogelvrij .
De 74-jarige in Düsseldorf geboren journalist Klaus Schreiner is nog maar 11 jaar als zijn leven daardoor een beslissende wending krijgt.
Tekst 7
Na zijn vrijlating duikt vader Gerth Schreiner onder bij een nicht van zijn vrouw. Bovengronds leven is na een arrestatie allesbehalve veilig, want het is bepaald geen uitzondering dat vrijgelaten gevangenen na een paar dagen opnieuw gearresteerd worden. Ondertussen verzamelt zijn moeder geld voor de vlucht, want dat Klaus met zijn ouders het land zal proberen te ontvluchten is nu wel zeker.
Afkondiging
Tussen maart en september van het jaar 1933 vluchten zo'n 15.000 Duitsers naar Nederland. Sommigen keren hopend op betere tijden weer terug of worden teruggestuurd, anderen nemen het zekere voor het onzekere en vertrekken naar de Verenigde Staten. Na 1933 zullen nog vele Duitse joden, kunstenaars, communisten en sociaal-democraten volgen.
Dit was deel l van Gevlucht uit het Derde Rijk.