Het Spoor Terug
De Plek 3: de Amsterdamse Plantagebuurt
Deel drie van de zesdelige serie 'De Plek' waarin gebieden nader worden beschouwd. In deze aflevering: de Amsterdamse Plantagebuurt. 'De Plantage' in Amsterdam was in de 19de eeuw de lustwarande Amsterdam. Aan het eind van de vorige eeuw ontwikkelde 'De Plantage' zich tot de eerste deftige woonwijk buiten de grachtengordel. Met name de diamantbewerkers, die door de diamantvondsten in Zuid-Afrika in goeden doen raakten, verhuisden van de Jodenbuurt naar de mooie huizen die verrezen bij de Middenlaan, de Muidergracht, de Lepellaan en de Franse Laan. Zij kregen ook hun eigen bondsgebouw, de Burcht gebouwd door architect Berlage. Hun bevlogen leiders waren Henri Polak en Jan van Zutphen. 'De Plantage' was ook een druk uitgaanscentrum, dat het 'Rembrandtplein' stevig beconcurreerde. In 'De Plantage Schouwburg' bijvoorbeeld was er het volkstoneel van Herman Bouber, dat met het stuk 'De Jantjes' ongekende successen beleefde. Daarnaast was er de 'Hollandsche Schouwburg', het Rika Hopper Theater', de 'Parkzaal' waar de 'Nederlandse Opera' geboren werd, en nog talloze andere zalen voor bruiloften en partijen. De B-kant van de Universiteit bevindt zich aan weerszijden van de Roeterstraat. De natuurkundige Pieter Zeeman, die er een eigen laboratorium had, ontving samen met Lorentz in 1902 de Nobelprijs voor hun baanbrekende onderzoekingen op het gebied van de magnetische splitsing van spectraallijnen. In de oorlog raakte 'De Plantage' voor een groot deel ontvolkt door de razzia's op de joodse bevolking. De 'Hollandse Schouwburg' diende als verzamelpunt. Interviews over het culturele leven, wetenschapsbeoefening, diamantindustrie en -handel, het volkstheater van Herman Bouber en de Jodenvervolging in de buurt met: - Voormalig goochelaar Harry Bas (alias Sabini); - hoogleraar Fysica P.F.A. Klinkenberg; - voormalig diamantsnijdster Ria Blik-Harms; - voormalig variété-artiest Karel Brouwer; - Nettie Rosenfeld, destijds crècheleidster in 'De Plantage'; - eigenaar Karel Warmenhoven van het café 'Eik & Linde'; - buurtbewoner Max Arian. Inleidende teksten: Inleiding- In de serie de Plek: de Plantage te Amsterdam, een chique wijk met een bloemrijke geschiedenis. Met Artis, de Hortus Botanicus, de Plantage Schouwburg, de koetsjes over de Middenlaan waardoor men klaagde over het drukke verkeer. Met Herman Bouber en zijn legendarische Jantjes, het Volkstheater van Jan Nooy en de stukken van Heijermans zoals Schakels en Op Hoop van Zegen. En daarnaast er de trieste geschiedenis van de Hollandse Schouwburg, het Nieuw Israëlitisch ziekenhuis, en de crèche waar joden tot op de laatste man, vrouw of kind werden weggevoerd. Nee, sinds de 2e Wereldoorlog is de Plantage de Plantage niet meer. Het hart werd weggerukt, terwijl de rest van de Amsterdammers stond toe te kijken, of niets zag. Geen tram werd tegengehouden, geen actievoerders ketenden zich vast aan de treinen naar Westerbork. De Hollandse Schouwburg, hotel Terminus voor joden, linksen, homo's en zigeuners. Luistert u naar de Plantage.
Inleidende teksten:
Tekst 1 De Plantage in Amsterdam is in de 19e eeuw een lustwarande vol parken en uitspanningen. In 1838 wordt de dierentuin Artis aangelegd, er is een Hortus Botanicus, er zijn herbergen, een paar fabrieken, werven, stalhouderijen en een bewaarschool. Eind vorige eeuw ontwikkelt de Plantage zich tot de eerste deftige woonwijk van Amsterdam. De statige huizen staan aan de Plantage Middenlaan, de Muidergracht en de Franse laan, de Badlaan, de Parklaan en de Lepellaan. Wie zich de luxe kan permitteren, verhuist van de oude buurten in het centrum naar een mooier en ruimer huis in de Plantage. Vooral diamantbewerkers, die door de diamantvondsten in Zuid-Afrika enorm goed verdienen, trekken weg uit de dichtbebouwde Jodenbuurt. De wijk is rijk aan cultureel leven in de talloze schouwburgen en verenigingsgebouwen met bijvoorbeeld de revues van Herman Bouber, zoals Bleke Bet waarin Sylvain Poons 'Sally's Roomijslied' zingt. Harry Bas, die in de Plantagetheaters als goochelaar onder de naam Sabini zou optreden, herinnert zich de buurt nog uit zijn jeugd.
Tekst 2 Rond 1877 krijgt de Universiteit van Amsterdam een eigen instituut voor de natuurkunde aan de Plantage Muidergracht. Vanaf 1897 begint de fysicus Pieter Zeeman hier zijn onderzoek te doen. In 1902 krijgt hij samen met Lorentz de Nobelprijs voor hun revolutionaire ontdekkingen op het gebied van de magnetische splitsing van de spectraallijnen, het z.g. Zeemaneffect. Een van zijn latere opvolgers in de fysica is professor Klinkenberg, met wie we naar het in de steigers staande Zeemanlab gaan kijken. Klinkenberg ontmoette Zeeman voor het eerst in 1938, en kijkt zeer tegen de geleerde op.
Tekst 3 Toen de laboratoria aan de Plantage Muidergracht niet meer genoeg ruimte boden, breidde de B-kant van de universiteit zich uit aan de overkant van de Roetersstraat op het zogenaamde Roeterseiland. Men vindt daar lokalen met onbegrijpelijke formules op de collegeborden. Onder begeleiding van de voormalig docent in de theoretische natuurkunde de heer Woudhuyzen, belanden we in een klein kamertje waar fysicus Anne Kox ons verhaalt over de unieke vondst die het Zeemanarchief voor hem betekende.
Tekst 4 Vanuit het centrum van Amsterdam, en met name de Jodenbuurt trekken rijkgeworden diamantbewerkers naar de huizen in De Plantage. De diamantbewerkers zijn een apart soort arbeiders, ze dragen zwarte pakken, witte hemden en bolhoeden. Ria Blik-Harms komt uit een gezin van diamantbewerkers, haar vader is versteller, zij zelf is snijdster. Ze is zeventien jaar als ze in de diamant gaat werken, hoewel ze een opleiding heeft genoten als pianiste en zangeres. Maar daar is op dat moment niets in te verdienen. De fabriek waar ze werkt is op de Middenlaan. Er zijn perioden dat er enorme winst wordt gemaakt in de diamant, maar er zijn ook crisisperioden in de diamanthandel, vooral aan het begin van de jaren dertig.
Tekst 5 De diamantbewerkers zijn de eersten die zich in een eigen vakvereniging organiseren. Drijvende kracht achter de oprichting van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond, de ANDB is de diamantsnijder Henri Polak. Het succes van de Bond is enorm, tegenstellingen tussen joodse en niet-Joodse arbeiders worden dank zij de inspanningen van de leiders Polak en Jan van Zutphen overwonnen. Ideaal van Polak is de verheffing van de arbeider, niet alleen in materieel maar ook in cultureel opzicht. Daarom wordt architect Berlage aangetrokken om een machtig bondsgebouw te ontwerpen dat verrijst aan de Fransche Laan en de Burcht genoemd wordt. Ria Blik-Harms en haar man zijn al zeer vroeg leiders van de jongerenafdeling in de ANDB.
Tekst 6 Henri Polak is naast vakbondsbestuurder van de ANDB ook één van de twaalf oprichters van de SDAP. Tijdens een herdenking op 28 augustus 1939, blikt hij terug op de verworvenheden van vijf en veertig jaar socialistische arbeiderspartij.
Tekst 7 Het overgrote deel van de joodse bevolking van Amsterdam wordt in 1941 slachtoffer van de vervolgingen. Zo ook Henri Polak. Tot op het allerlaatst heeft Rie Blik Harms contact met hem gehad. Tenslotte bezwijkt Polak aan ziekte en gevangenschap.
Tekst 8 De Plantage is aan het eind van de vorige eeuw en aan het begin van deze eeuw één van de belangrijke uitgaanscentra van Amsterdam. Je vindt er de Parkzaal in het Wertheimpark, waar op zondag concerten worden gegeven, en de Park-Schouwburg waar de Nederlandse Opera wordt geboren. Dan is er de Plantage Schouwburg aan de Franselaan, pal naast de Burcht van de ANDB. Hier wordt voornamelijk volkstheater gegeven. Een van de bekendste schrijvers en acteurs is Herman Bouber. Avond aan avond is de zaal stampvol als er Bleke Bet of de Jantjes wordt gegeven. Karel Brouwer treedt er vanaf 1918 op als variété-artiest en soms is hij er toneelmeester.
Tekst 9 Als de Duitsers ons land bezet hebben, mogen joden uitsluitend nog voorstellingen en concerten geven in speciaal daarvoor aangewezen theaters. De Hollandse Schouwburg aan de Plantage Middenlaan wordt zo'n theater. In oktober 1942 komt er een einde aan alle voorstellingen in de Hollandse Schouwburg. Vanaf 14 oktober is dit de plek waar alle tijdens razzia's opgehaalde joden worden samengebracht voor hun deportatie. Ze zitten dagen op de schouwburgstoelen in afwachting van hun transport naar Westerbork. Niet ver daarvandaan, aan de Nieuwe Keizersgracht werkt Nettie Rosenfeld als 18-jarig meisje in het Nieuw Israëlitisch Ziekenhuis.
Tekst 10 vervalt
Tekst 11 De Hollandse Schouwburg aan de Middenlaan is verbonden met de eerste verdieping van café Blasius ernaast, want daar bevindt zich de koffiekamer van het theater. De eigenaar van het café, dat nu Eik en Linde heet, laat ons vanuit de tuin de treurige restanten van de Schouwburg zien. De muren staan nog overeind evenals de verbinding naar de koffiekamer boven het steegje. De plek is nu een monument ter nagedachtenis van de weggevoerde joodse bevolking.
Tekst 12 Nettie Rosenfeld, die eigenlijk een opleiding voor montessori-leidster had willen volgen, wordt ook wel eens opgeroepen om te werken in de crèche die zich pal tegenover de schouwburg bevindt. Daar worden de kindertjes van opgehaalde joden gebracht, in afwachting van het transport met hun ouders naar onbekende oorden. Tekst 13 Hoewel je zou denken dat de joodse crèche wel de laatste plek is waar je je kind heb moet brengen, wordt Max Arian op driejarige leeftijd daar afgeleverd om gered te worden. We kijken vanuit de eerste verdieping van café Eik en Linde naar de overkant. Daar stond vroeger het gebouw van de Talmoed Thora, waar de joodse godsdienst werd onderwezen en waar ook toen al kinderen van de joodse arbeiders werden ondergebracht. Er staat nu een kleurrijk moederhuis gebouwd door Aldo van Eyck, maar eigenlijk had het oude gebouw nooit afgebroken mogen worden. Max Arian:
Tekst 14 Deel 3 van De Plek over de Amsterdamse wijk De Plantage werd samengesteld door Kiki Amsberg, productie Nienke Feis, techniek Leo Knikman, presentatie Arie Kleijwegt. Met dank aan het Nederlands Theater Instituut en Maarten Eilander.