Het Spoor Terug
De nieuwe mens afl. 4: De Repressie
Deel vier van de zesdelige serie 'De nieuwe mens', over het leven in de Sovjet-Unie van 1917 tot de periode Gorbatsjov.
In deze aflevering: de repressie in de jaren onder Stalin, de collectivisatie van de landbouw en de gevangenkampen of goelags waar opposanten worden opgesloten.
Interviews met:
- de Russin Sonja Kotlarówa, die de collectivisatie van de landbouw meemaakte;
- de Rus Alexander Pavlov, van wie een aantal familieleden werd gedeporteerd naar een gevangenkamp;
- Pauline van Blitterswijk, een Russische die sinds 1945 in Nederland woont en dochter van een 'koelak', een vijand van de arbeidsklasse;
- de Nederlandse idealiste Rinske Hof, die in 1931 met haar verloofde naar Moskou is gekomen;
- Sima Sneevliet, de dochter Henk Sneevliet en een Russische moeder.
Met gelezen fragmenten uit 'De Goelag archipel' van de Russische schrijver Solzjenitzyn.
Inleidende teksten:
Omdat in een communistisch land geen plaats kan zijn voor miljoenen zelfstandige boeren, voorziet het allereerste 5-jarenplan van de Sovjet-Unie, dat aan het eind van de jaren '20 van start gaat, in een snelle collectivisatie van de landbouw. Dat gaat zó snel, dat al in het voorjaar van 1930 zestig percent van de Russische landbouwgrond in handen is van zogeheten 'kolchozen'. In die collectieve landbouwbedrijven werkten daarna boeren en landarbeiders samen. De opbrengst gaat voor een deel naar de staat, voor
een deel naar de kolchoz en wat er overblijft mogen de werkers onder elkaar verdelen. Overigens worden ze niet in geld, maar in natura uitbetaald. Daarnaast mogen ze per persoon een halve hectare grond en één koe houden. Zo'n snelle omschakeling gebeurt natuurlijk niet omdat alle Russische boeren zich collectief in de armen van de Nieuwe Leer storten, maar simpelweg omdat ze er met harde hand toe worden gedwongen.
Sonja Kotlarówa (een pseudoniem), die in 1923 als dochter van een boertje in centraal Rusland wordt geboren, maakt de collectivisatie van dichtbij mee.
tekst 2
De boeren, die hun eigen bedrijf kwijt zijn, hebben er absoluut geen zin in om zich onder leiding van een partijbons in de kolchoz te gaan inspannen. De resultaten van de Sovjetlandbouw kelderen dan ook dramatisch in het begin van de jaren '30. Daar komt nog bij dat veel boeren, in het vooruitzicht dat ze hun vee moeten inleveren, dat nog snel slachten en verkopen. Het aantal koeien en varkens daalt dan ook in enkele jaren tot de helft. Tegelijkertijd eist Moskou zijn deel van de landbouw-opbrengst op voor het voeden van de stadsbevolking én voor de export naar West-Europa. Dat alles heeft voor het
platteland dramatische gevolgen. In de winter van 1932 op '33 sterven er volgens schattingen tussen de 5 en de 10 miljoen mensen op het platteland.
tekst 3
Sonja Kotlarówa noemde in het voorgaande fragment de angst voor de terreur, die ná de tijden van honger grote delen van de bevolking in z'n greep krijgt. Maar op het platteland heerst die terreur ook al vóór de hongerwinter. Om de weerstand tegen het kolchozen-systeem snel te breken, worden de meest gezaghebbende boeren zonder vorm van proces opgepakt en met onbekende bestemming afgevoerd. De bevolking krijgt te
horen dat het vijanden van de arbeidersklasse zijn: 'koelakken'. Ver weg van hun geboortegrond mogen ze gaan helpen bij de aanleg van wegen en kanalen. Ze worden ondergebracht in concentratiekampen, die in die jaren als
paddenstoelen uit de Sovjet-grond schieten. In die eerste jaren lukt het een enkeling nog wel eens om uit zo'n kamp te ontsnappen en min of meer op te lossen in het enorme land. Bijvoorbeeld de nicht van Alexander Pavlov (ook dat is een pseudoniem), die in 1932 samen met haar man, een 'koelak',
wordt gedeporteerd.
tekst 4
Pauline van Blitterswijk, die in de oorlog als dwangarbeidster naar Duitsland wordt afgevoerd en uiteindelijk in Nederland terecht komt, was ooit de dochter van een 'koelak'. In de tijd vóór de revolutie was haar familie rijk. Maar daar is omstreeks 1930 al geen sprake meer van. Maar: 'eens een koelak, altijd een koelak' en als de bewakingsdienst van de kolchoz, waarop haar ouders werken, dan ook in hun huis iets ontdekken, dat is meegepikt van de kolchoz, verdwijnt haar vader zonder pardon naar het uiterste oosten van Siberië. Pauline herinnert zich, hoe zij als kind werd 'gestraft'.
tekst 5
Het netwerk van concentratiekampen, dat voor de koelakken is opgezet, blijkt al snel veel te klein als vanaf 1936 de jaren van repressie beginnen. In dat jaar wordt het eerste van drie grote 'showprocessen' gehouden tegen een aantal partijfunctionarissen, die zichzelf publiekelijk beschuldigen van sabotage, verraad en terrorisme. Zelfbeschuldigingen, die natuurlijk zijn afgedwongen door martelpraktijken, waarin het Stalinistische zich snel specialiseert.
tekst 6
Na die drie grote processen volgen jaren van ongekende terreur. Iedereen kan er van verdacht worden, dat hij of zij lid is van de wijdvertakte samenzweringsorganisatie die Stalin én de socialistische orde te gronde willen richten. Bij duizenden worden ze opgepakt, in de eerste plaats de politiek bewusten. En onder hen dan zeker ook de buitenlandse idealisten, die ooit naar de Sovjet-Unie kwamen om te helpen bij de opbouw van de Heilsstaat. Rinske Hof, die in 1931 met haar verloofde naar Moskou is gekomen, maakt het van heel dichtbij mee. In het grote Moskouse huis, dat eerst vol
buitenlanders zit, blijft ze uiteindelijk als enige niet-Russische over.
tekst 7
Sima Sneevliet is de dochter van een Nederlandse vader en een Russische moeder. Om het nog wat ingewikkelder te maken, heeft ze, als ze in 1934 uit Nederland in Moskou aankomt, een Nederlandse stiefvader. Dat is de communist Jef Swart. Sima is 14 jaar als ze in 1937 voor het eerst geconfronteerd wordt met de terreur. Ze zit dan op de Duitse school in
Moskou, een school die bijna geheel bevolkt wordt door kinderen van communistische ouders, die uit idealisme naar de Sovjet-Unie zijn gekomen.
tekst 8
Zeker niet alleen onder politieke functionarissen heerst aan het eind van de jaren '30 de angst om opgepakt te worden. Die angst is er ook in doodgewone gezinnen, herinnert Sonja Kotlarówa zich. Haar vader is maar een doodgewone onderhoudsmonteur op een tricotagefabriekje terwijl haar
moeder les geeft in Russische taal en letteren.
tekst 9
De twijfel, of de arrestaties alleen maar het gevolg zijn van een luguber machtspolitiek monopoliespel, of wel degelijk noodzakelijk en rechtvaardig, knaagt in die jaren aan velen. Dat Stalin zelf aan de touwtjes trekt, dat geloven veel Russen absoluut niet. En zo, levend in angst vóór en twijfel óver de arrestaties, raakt Rusland ook betrokken bij de Tweede Wereldoorlog. Eerst sluit Stalin nog een pact met de tot voor kort nog zo vervloekte fascisten uit nazi-Duitsland. Maar intussen bereidt het volk zich voor op de oorlog. Zelfs de studenten leren schieten en met gasmaskers omgaan, herinnert Sima Sneevliet zich.