Het Spoor Terug
Het woord als wapen 2: De Vonk/De Vlam
Deel twee van een drieluik over de geschiedenis van kranten die ontstonden als verzetskrant.
Ditmaal over de Amsterdamse krant 'De Vonk' en diens opvolger 'De Vlam', een tijdschrift waarvan de makers zich ten doel stelden te werken aan een nieuw politiek klimaat in Nederland. Met aandacht voor de betrokkenheid van schrijvers Henriëtte Roland Hols, Jef Last en Anton Constandse bij 'De Vonk' en later 'De Vlam'.
Interviews met:
- medewerkster Suus Bos, was vaak aanwezig bij redactievergaderingen van 'De Vonk' tijdens de oorlog, waar ook bijvoorbeeld redacteur David Wijnkoop bij aanwezig was;
- An de Lange, verspreidster van 'De Vonk', deed ook ander illegaal werk;
- Wim Storm, betrokken bij 'De Vonk' en 'De Vlam';
- Dirk Ploeger, drukker 'De Vonk';
- Wiemer Emmelkamp, contactman 'De Vonk';
- Hans Bovenkerk, politiek commentator 'De Vlam';
- Anneke Ploeger, over de zogenaamde Vlamkampen.
Inleidende teksten:
Tekst 1
Nadat in het najaar van 1940 Henriëtte Roland Holst in een paar brieven aan de jeugd en de studenten van Nederland haar teleurstelling heeft uitgesproken over de reactie van het grootste deel van de Nederlandse bevolking op de bezetting door de Duitsers, komen Dirk Schilp, Tom Rot en Eddie Wijnkoop bij elkaar met de bedoeling om een illegaal blad uit te geven. Zij brengen een redactie bij elkaar van mensen uit de socialistische en anarchistische beweging, o.a. jongeren die deel uitmaken van de Jongeren Vredesactie, de JVA. Tom Rot heeft een drukkerij en daardoor vele contacten in het hele land. Zijn vriend Jef Last is publicist en hij heeft gevochten in de Spaanse burgeroorlog. Na een bezoek aan de Sovjet Unie heeft hij zich afgekeerd van het communisme.
Archieffragment van een programma rond Jef Last van 30 maart 1964, waarin redacteur Richard Jokel herinneringen aan 'De Vonk' ophaalt.
Tekst 2
Het is moeilijk een veilige ruimte te vinden voor de vergaderingen. Huizen worden in de gaten gehouden omdat vele Vonkmedewerkers zich ook bezig houden met ander illegaal werk. De redactievergaderingen vinden vaak plaats in het huis van Suus en Wim Bos in Amsterdam. In datzelfde huis woont ook Eddie Wijnkoop die 'De Vonk' in de beginjaren stencilt. Suus Bos is weliswaar geen lid van de redactie, maar ze is wel vaak aanwezig.
Tekst 3
An de Lange maakt in het begin ook deel uit van de Vonkgroep. Zij is bevriend met Wim Storm. An de Lange werkt op het girokantoor in Amsterdam, en houdt zich in de illegaliteit onder meer bezig met het verstrekken van bonkaarten aan onderduikers én ze verspreidt 'De Vonk'. Ze woont nu in Oost-Berlijn en met haar telefonisch een gesprek over de actie van 'De Vonk' als de Jodenster wordt ingevoerd.
Tekst 4
De meerderheid van 'De Vonk' wil socialisten en communisten met elkaar verzoenen en is voor samenwerking. Jef Last moet er niets van hebben. An de Lange is weliswaar geen lid van de Communistische Partij maar wel sympathisant. Na enige tijd verlaat ze wegens het anticommunisme van Jef Last, de Vonkgroep om voor een andere ondergrondse beweging te gaan werken.
Tekst 5
Eén van de centrale figuren bij het illegale blad 'De Vonk' en het daaruit voortgekomen naoorlogse blad 'De Vlam' is de arts en seksuoloog Wim Storm. Hij maakt deel uit van de ondergrondse verzetsbeweging 'de Tweede Distributiestamkaart', de TD-groep. Hij ziet kans om via het ziekenhuis waar hij werkzaam is, veel Joodse kinderen te laten onderduiken.
Binnen 'De Vonk' probeert hij de uiteenlopende politieke meningen met elkaar te verzoenen.
Tekst 6
'De Vonk' die één- of tweemaal per maand verschijnt, wordt soms gedrukt maar meestal gestencild. De eerste grote arrestatiegolf van de Vonkgroep is in maart 1942 als Dirk Schilp, Eddie Wijnkoop en zijn vrouw Greetje Donker worden gepakt. Wijnkoop sterft nog datzelfde jaar in Mauthausen. Wim
Storm die in het noorden is ondergedoken, komt daar in contact met Wiemer Emmelkamp en Dirk en Catrien Ploeger. Ploeger is drukker en hij ziet kans 'de Vonk' te drukken bij een klein drukkerijtje in Oldenhove buiten Groningen.
Tekst 7
Wiemer Emmelkamp werkt op het distributiekantoor in Groningen, hij zorgt voor persoonsbewijzen en bonkaarten voor onderduikers en is contactman voor de Vonk. Hij haalt de kopij vaak op in Amsterdam bij Tom Rot en Jef Last. In 1944 wordt hij gepakt en aan een langdurig verhoor onderworpen.
Tekst 8
Als de oorlog voorbij is, kan eindelijk het motto van Poesjkin dat op 'De Vonk' gedrukt stond, waargemaakt worden: 'Uit de Vonk zal de Vlam Oplaaien.' 'De Vlam' stelt zich, evenals 'de Vonk' ten doel te werken aan een nieuw politiek klimaat in Nederland, waarin de oude krachten het niet opnieuw voor het zeggen zullen krijgen, maar waarin nieuwe politieke verhoudingen zullen ontstaan. In de eerste plaats moeten er zo snel mogelijk verkiezingen gehouden worden. Ook van 'De Vlam' is Wim Storm hoofdredacteur.
Tekst 9
Er zijn veel medewerkers bij 'De Vlam': Anton Constandse verzorgt het buitenlands commentaar. Hij komt regelmatig in aanvaring met Jef Last vanwege zijn, volgens Last, te pro-Russische houding. Na enige tijd stapt hij op. Frits Kief maakt geen deel uit van de redactie, maar is altijd aanwezig. Zijn doel is het om 'De Vlam' tot orgaan van de SDAP, de latere PvdA te maken. Hans Bovenkerk is leraar in Haarlem en schrijft politieke commentaren in 'De Vlam'.
Tekst 10
Belangrijk telkens terugkerend discussiepunt is de berechting van de oorlogsmisdadigers. 'De Vlam' is overwegend tegen de uitvoering van de doodstraf. Henriëtte Roland Holst, die erelid van de redactie is, kan door haar hoge leeftijd niet meer op de vergaderingen komen. Maar als er een artikel verschijnt dat voor de doodstraf pleit, klimt zij nog eenmaal de trappen van het vergaderlokaal op.
Tekst 11
Fragment (mogelijk archieffragment) uit een uitzending uit 1969 over de figuur van Henriëtte Roland Holst, waarin Jef Last vertelt over haar betrokkenheid bij 'De Vlam'.
Tekst 12
Ploeger besluit de Vonk verder in zijn eigen drukkerij te drukken, hoewel dat voor hem en zijn gezin zeer gevaarlijk is. Catrien Eimers en Dirk Ploeger zijn beiden anarchist, antimilitarist, vegetariërs en geheelonthouders. Het zijn financiële moeilijkheden, de achteruitgang van het aantal abonnees, maar ook vooral de innerlijke tegenstellingen die maken dat herhaaldelijk redactieleden van 'De Vlam' opstappen en anderen hun plaats weer innemen. Zo ook in december 1946 als er weer grote ruzie ontstaat over de koers van 'De Vlam.' Volgens Wim Storm komt er op dat moment
een einde aan het bestaan van 'De Vlam', als hij met enkele redactieleden opstapt.
Tekst 13
Ondanks het aftreden van Storm blijft 'De Vlam' bestaan met als drijvende krachten Jef Last en de Vrijdenker Frits Kief. In 1947 bij de eerste politionele actie in Indonesië, als de PvdA talloze leden verliest omdat deze regeringspartij medeverantwoordelijk is voor deze actie, verliest ook 'De Vlam' een aanzienlijk aantal abonnees. Toch blijft het blad met opstappende en weer terugkerende redacteuren tot 1952 bestaan. Begin 1952 is het aantal abonnees gedaald tot 3100. Op 27 september 1952 wordt 'De Vlam' definitief gedoofd.
Naast het blad 'De Vlam' zijn er ook 'Vlamavonden', en in de zomer de zogenaamde 'Vlamkampen' in Junne bij Ommen. Anneke Ploeger is daar als kind vaak heen geweest en heeft er prachtige herinneringen aan.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief