Het Spoor Terug
Afscheid van Indië 6, De Nederlandse rechtspraak in Indonesië.
Zesde deel van de tiendelige serie 'Afscheid van Indië', over de strijd van Nederland om het behoud van de kolonie Indië, een strijd die tussen 1945 en 1949 werd gevoerd.
Ook in de jaren tussen het uitroepen van de Republiek Indonesië in 1945 en de soevereiniteitsoverdracht in december 1949 moest recht worden gesproken. Hoe verliep die rechtspleging die vier jaren dat gestreden werd om de macht. Hoe werden de Japanse oorlogsmisdadigers vervolgd en hoe de Indonesische vrijheidsstrijders? Een gang langs voormalige Nederlandse rechters in Nederlands-Indië.
Interviews met:
- rechter Hugo Pos, destijds auditeur-militair bij de Netherlands Civil Administration (NICA), welke samenwerkte met de VS bij de bevrijding van Indonesië.
- Jan Engel, destijds voorzitter van de Temporaire krijgsraad in Balikpapan op Borneo;
- Flip Stobbering, destijds auditeur-militair bij dezelfde Temporaire Krijgsraad en later rechter;
- Van Rijckevorsel, destijds griffier bij de landraad;
- meester De Beaufort, destijds substituut auditeur-militair bij de Temporaire Krijgsraad.
Introteksten:
De turbulente periode in de Nederlands-Indische archipel in de veertiger jaren gold ook voor de rechtspraak. Eerst bepalen de Japanners wat recht en onrecht is, dan komen de geallieerden die in 1944 al overgaan tot de berechting van Japanse oorlogsmisdadigers en vervolgens, als de Nederlands-Indische regering haar macht vestigt heeft in Batavia, neemt zij de vervolging van Japanse oorlogsmisdadigers over. Maar ondertussen heeft Soekarno ook al de Republiek Indonesië uitgeroepen twee dagen nadat de Japanners gecapituleerd zijn, op 15 augustus 1945. De Tweede Wereldoorlog is nog niet afgelopen of Nederlands-Indië raakt verwikkeld in een koloniale oorlog. Hoe moet er onder die omstandigheden in vredesnaam recht gesproken worden? Nederlands-Indië telt duizenden eilanden, incidenten zijn er volop en er is een schreeuwend tekort aan rechters. In deze uitzending worden voormalige rechters aan het woord gelaten. Het verhaal begint eigenlijk al in 1943. Dan bepalen de drie geallieerde grootmachten Engeland, Rusland en de VS dat de allergrootste oorlogsmisdadigers door hen gezamenlijk zullen worden berecht. In Neurenberg de Duitse, en in Tokio de Japanse. De minder hoge oorlogsmisdadigers in de Oost zullen worden berecht door het geallieerde Zuid Oost Azië Commando, onder bevel van generaal MacArthur. War Crimes Investigation Teams zullen de opsporing ter hand nemen. Generaal MacArthur heeft de strategie van 'Island Hopping' ontwikkeld. Op enkele eilanden van de archipel vestigt hij bruggenhoofden, zodat hij niet meteen ieder eiland op de Japanners hoeft terug te veroveren. Om de macht op die veroverde eilanden te vestigen krijgt hij de steun van de NICA, de Netherlands Indies Civil Administration. Dit paramilitaire bestuursapparaat bestaat uit Nederlanders, die in 1944 een spoedcursus gevolgd hebben in Australië. Want daar zat ook Gouverneur-generaal Van Mook met zijn Nederlands-Indische regering in ballingschap. Eén van de taken van de NICA is recht te spreken in de op de Japanners terug veroverde gebieden. Mr. Hugo Pos, auditeur-militair bij de NICA is één van de eersten die in het voetspoor van de geallieerde legers aan land gaat op Nieuw-Guinea. Hij vertelt over de eerste rechtszaak, die vanzelfsprekend in een hut plaats vond.
Tekst 2 Hugo Pos vertelt hoe moeilijk het was om Japanners gevangen te nemen. Ze waren vaak de jungle in gevlucht. Maar met behulp van de Papoea's wordt getracht Japanners te verschalken.
Tekst 2A Na Nieuw-Guinea wordt Pos naar het eiland Tarakan bij Borneo gestuurd. Het zal een periode in zijn leven worden waar hij nu met gemengde gevoelens aan terug denkt. Hij praat er liever niet meer over. Maar in zijn levensherinneringen 'Oost en West en Nederland' kunnen we lezen: "Op Tarakan hebben we te maken gehad met de berechting van ernstige collaboratiezaken, zaken waarbij vele mensen door verraad de dood hebben gevonden. Ik was al enige maanden in het veld, had Nieuw-Guinea meegemaakt, en al was ik eigenlijk piepjong, ik gold als één van de meest ervaren mensen. Zo gaat dat in die wereld: je bent al gauw een van de oudsten. Met het kleine kader dat we hadden bespraken we welke straffen de auditeur-militair bij de temporaire krijgsraden moest eisen. Ik beken met enige aarzeling, bijna met schaamte: er zijn ook doodstraffen geëist. Ik vind dat nog altijd mijn afschuwelijkste herinnering aan die periode, omdat ik in de loop der jaren een heel andere overtuiging ben gaan krijgen. Op grond van inzicht, rijpheid en een zeker tolerant levensbesef ben ik nu tégen de doodstraf. Ik vind het bedroevend na veertig jaar eraan te moeten denken dat ik zonder blikken of blozen in staat was de doodstraf te eisen. Ik weet wel dat je als auditeur-militair de straf niet oplegt, dat doet de krijgsraad. Ik weet ook wel dat de regering haar fiat-executie moet geven voordat het vonnis ten uitvoer wordt gebracht. Desondanks: het feit alleen al dat ik een schakel ben geweest in zo iets ernstigs, zonder aarzeling, zelfs met de complete overtuiging dat daarmee het recht was gediend, vind ik één van de moeilijkste dingen in mijn leven om te verwerken".
Tekst 3 De Japanners waren inmiddels gecapituleerd en Soekarno had de republiek uitgeroepen. Maar ondertussen zijn er nog steeds grote hoeveelheden Japanse oorlogsmisdadigers die berecht moeten worden. Overal op de Indische archipel werden temporaire krijgsraden opgericht. Het is een zaak van het militair gezag. De NICA die hieraan is toegevoegd levert per temporaire krijgsraad drie officieren. Op 11 september 1945 werd door Van Mook het besluit ondertekend waarmee een Bureau tot naspeuring van oorlogsmisdrijven wordt opgericht. Voorlopig zal er van berechting niet veel terecht komen, want de Nederlands-Indische regering kreeg nog geen poot aan de grond in Batavia. De chaos ontstaan door het uitroepen van de republiek speelde ook de rechtspraak in het begin de nodige parten. Maar na enige maanden komt er schot in. Mr. Jan Engel wordt voorzitter van de Temporaire krijgsraad in Balikpapan op Borneo. Hij krijgt het meteen druk met de Loa Kulungzaak.
Tekst 4 Mr. Flip Stobbering is in diezelfde tijd auditeurmilitair bij dezelfde Temporaire Krijgsraad als waar Jan Engel voorzitter van is. Ook hij weet zich het proces nog te herinneren als de dag van gisteren.
Tekst 5 In eerste instantie is Jan Engel zeer onder de indruk van de discipline onder de Japanners, die hij moest berechten. Maar na verloop van tijd komt hij erachter dat het niet veel voorstelt.
Tekst 6 In totaal worden er in Nederlands-Indië 19 Temporaire Krijgsraden opgericht. Iets meer dan duizend Japanners worden berecht, en iets minder dan duizend worden er veroordeeld. 236 Japanners krijgen de doodstraf; verhoudingsgewijs een strenge rechtspraak. Dat heeft een aantal oorzaken. Relatief zijn er veel oorlogsmisdadigers gepakt. De berechting was niet gemakkelijk. De namen van de Japanners zijn moeilijk van elkaar te onderscheiden. Zij zijn daarom met nummerborden om hun hals de rechtszaal ingevoerd. De herkenbaarheid voor de getuigen is vaak gering en de getuigenverklaringen twijfelachtig. Desondanks krijgen ze het voordeel van de twijfel. En tenslotte was er geen beroepsmogelijkheid. Als Mr. Hugo Pos in Batavia later in Batavia aankomt, wordt hij meteen doorgestuurd naar een legerkamp waar van subversieve activiteiten verdachte Indonesiërs zitten. Pos moet er verhoren leiden en komt op een gegeven moment een zwaar toegetakelde gevangene tegen, die tijdens de verhoren mishandeld is. Hij meldt de Engelse commandant van het kamp dat er een gevangene met verse brandwonden rond loopt. De commandant suggereert dat deze gevangene dan maar beter uit de weg geruimd kan worden, omdat er volgende dag Engelse journalisten het kamp zullen bezoeken. Pos neemt de suggestie niet over, maar begint wel ernstig te twijfelen aan het nut van de koloniale oorlog.
Tekst 7 Niet lang daarna werd Pos naar Japan gestuurd waar hij betrokken was bij de berechting van de oorlogsmisdadigers in Tokio. Inmiddels zijn in diverse delen van de republiek landraden in het leven geroepen. In tegenstelling tot de Temporaire Krijgsraden zijn de landraden bestemd voor de berechting van niet-militaire delicten. Het is een vereenvoudigde rechtspraak. De kantongerechten en gerechtshoven van voor de oorlog zijn opgedoekt en de landraden behandelen alle gevallen die kunnen uitmonden in vonnissen variëren van twee kwartjes tot de doodstraf. De eerste landraad die gaat draaien is die in Batavia. Het is dan inmiddels februari 1946. Vanwege de chaos en omdat de Nederlandse troepen nog niet konden landen was er daarvoor geen normale rechtspraak mogelijk. En Indonesische rechtbanken werden niet erkend. Mr. van Rijckevorsel wordt griffier bij deze landraad, maar in zijn vrije tijd is hij ook betrokken bij een aantal militaire acties. Hij weet zich nog te herinneren hoe die rechtspraak van start ging. Tekst 8 Mr. de Beaufort komt in mei 1946 in Medan op Sumatra aan. Hij had daarvoor een omweg via Penang en Malakka moeten maken voordat hij aangesteld kon worden als o.a. substituut auditeur-militair bij de Temporaire Krijgsraad. Hij wordt meteen met een belangrijke zaak geconfronteerd.
Tekst 9 Omdat er juristen te weinig zijn wordt Mr. Van Rijckevorsel af en toe ingeschakeld als advocaat voor oorlogsmisdadigers. Er zijn zoveel zaken. Hij moest zowel een Japanse oorlogsmisdadiger als een Indische collaborateur verdedigen. Veel geholpen heeft het niet, want beiden krijgen de doodstraf.
Tekst 10 - vervallen
Tekst 11 Mr. Van Rijckevorsel herinnert zich nog hoe moeilijk Indonesiërs die Europeaan-vriendelijk waren, het hadden.
Tekst 12 Naast rechtspraak in de Temporaire Krijgsraden en Landraden wordt er ook recht gesproken in de Krijgsraden van de Koninklijke Landmacht, het KNIL en de Koninklijke Marine. Deze krijgsraden zijn er vooral om interne militaire delicten te veroordelen. Daarbij werd nogal met dubbele maten gemeten. Enkele voorbeelden: - op 9 december 1947 werd er een militaire actie uitgevoerd tegen een kampong op West-Java, die aan 150 Indonesiërs het leven kostte. Na onderzoek werd vastgesteld dat het optreden "opzettelijk en meedogenloos" was, maar de voor dit exces verantwoordelijke majoor werd "uit overwegingen van opportuniteit" niet vervolgd; - dan was er de Bondowoso-zaak. Tijdens de 1e Politionele actie werden er enkele duizenden republikeinen krijgsgevangen gemaakt. Bij een transport van 100 van hen kwamen er op 23 november 1947 46 om het leven, gestikt in een goederenwagon. In dit geval werd er tegen de verantwoordelijke officieren en minderen wel vervolging ingesteld. maar uiteindelijk werden er slecht enkelen tot gevangenisstraffen van 2 tot 8 maanden veroordeeld. Heel wat strenger oordelen de krijgsraden als Nederlandse militairen weigerden op gewetensgronden een in hun ogen onverantwoorde taak uit te voeren. Zoals bijvoorbeeld die drie mariniers die weigerden een kampong in brand te steken ten zuiden van Malang. Ze werden door de Zeekrijgsraad veroordeeld tot resp. 3 1,5 jaar. Dat werd uiteindelijk een politieke rel, minister-president Drees bemoeide zich er zelfs mee en het slot van de zaak was dat ze na een jaar werden vrijgelaten. Om excessen enigszins in de hand te houden werden er bijzondere rechters voor de krijgsraden in het leven geroepen, die met de troep mee moesten reizen. Mr. Jan Engel was er één van. Hij is vol lof over deze maatregel, maar is dat aanzienlijk minder over de 2e politionele actie.
Tekst 13 Mr. Jan Engel reisde dag en nacht met de troep mee. Ontstaat er dan niet snel een ouwe-jongens-krentenbrood-sfeer vragen we hem.
Tekst 14 Ook Mr. Flip Stobbering is inmiddels aangesteld als bijzonder rechter bij de Krijgsraad. Hij wordt naar Bondowoso, een verhoogd risico-gebied gestuurd om er Indonesische nationalisten te vervolgen. Een bijzondere complicatie is dat hij Indonesiër in Nederlandse dienst is en daardoor bepaald niet geliefd bij de nationalisten.
Tekst 15 Toen de gepacificeerde gebieden waren teruggegeven aan de Indonesiërs na het akkoord van Linggadjati moest er toch nog recht gesproken worden door de Nederlanders. Mr. Jan Engel vertelt hoe dat in zijn werk ging.
Tekst 16 Hoeveel doodstraffen hij uitgesproken heeft weet Mr. Engel niet meer precies. Maar dat het er de nodige geweest zijn zal hij niet ontkennen. Hoe kijkt hij daar nu op terug?
Tekst 17 Op 27 december 1949 vindt de soevereiniteitsoverdracht plaats. Nederlands-Indië wordt nu formeel Indonesië. Maar daarmee komt er aan de rechtspraak door Nederlandse rechters in Indonesië nog niet direct en eind. Mr. De Beaufort bijvoorbeeld keert in 1950 na een korte verlofperiode in Nederland terug naar Indonesië, waar hij benoemd wordt tot lid van de appélraad op Makassar. Lang zal dat niet duren want al gauw wordt hij geconfronteerd met revolutionaire woelingen.
Uitgebreidere documentatie aanwezig in VPRO archief