Het Spoor Terug
De afrekening 4: Zuiveringen bij de omroep
Vierde deel van een serie van elf documentaires over de afrekening met vermeende en daadwerkelijke collaborateurs na de Tweede Wereldoorlog. Samenstelling: Marnix Koolhaas
Sprekers:
Mr.W.J.A.Wagenaar, Mr.H.S.Dijk, Mr.J.A.H.J.v.d.Dussen en Lou Lichtveld, leden van de zuiveringscommissie; de technici Lou Ekel en Piet Bottema en mr. J.den Daas (ex-hoofd Lichte Muziek AVRO). Aan de orde o.a.: De rol van Vogt, fouten en meelopers en de aanpak door zuiveringscommissies.
Beschrijving
0'00 Aankondiging door Cor Galis, tune + inleiding Kees Slager.
na 0'29 Statement (mensen die iets zelf hebben meegemaakt).
na 1'00 Fragment toespraak koningin Wilhelmina mei '45 (welverdiende straf voor verraders).
na 1'28 Albert Helman: Die zuivering was waanzin. Bijltjesdag misschien beter geweest.
na 1'58 Piet Bottema over een voorzitter van de zuiveringscommissie.
na 2'22 Lou Ekel over kopstukken van de omroep die na de oorlog in archief kwamen grasduinen.
na 2'52 Arie Kleijwegt: Afrekening met collaborateurs vrijwel ondoenlijk. 90% bevolking werkte door. Verleende de vijand direct of indirect hulp. Groot aantal zuiveringsraden ingesteld. Beoordeling per beroepsgroep. Een daarvan: commissie voor de zuivering van het radio-omroeppersoneel. Mr. Dijk en Mr. Wagenaar waar secretaris van die commissie. 40 jaar later kijken ze op hun werk terug.
na 5'04 Mr. Dijk: Situatie bij omroep niet anders dan bij rest Ned. volk. Vanaf april '41 was omroep nat.-socialistische propaganda-instituut. Als oud-verzetsman vond ik meedoen daaraan wel erg.
na 6'18 Mr. Wagenaar: Er was discussie over hoe het moest worden aangepakt. Wat was de grondslag waarop je mensen moest aanspreken? Geen jurisprudentie, noch wetgeving. Fouten geen houvast, wel foute instelling.
na 8'25 Dijk: Onderscheid gemaakt inzake verantwoordelijkheid. Gingen ervan uit dat iedereen die was gebleven, flink mis was. Maar er waren juridische problemen. Moeilijke taak. Fouten waren onvermijdelijk. Nieuwe maatregelen en reorganisatie omroep (zie HA 1248).
na 12'47 Kleijwegt: 741 mensen van de 2000 die doorwerkten, meldden zich aan.
na 13'12 Dijk en Wagenaar over de berechting van N.S.B.'ers. Hoe Hiltermann (de vader van mr. G.B.J.) daar tegenover stond. Mensen die tijdens de oorlog NSB'er werden. Wagenaar zelf werkte bij reportageafdeling. Was een van de eersten die gezuiverd werd. Propaganda-apparaat uiterst belangrijk voor de Duitsers. Hoe lag de verantwoordelijkheid t.o.v. b.v. iemand die brood bakte? Wagenaar noemt praktisch argument en toont zekere vergevingsgezindheid t.o.v. bepaalde medewerkers (technici).
na 18'46 Piet Bottema (technicus, die eind '44 ontslag nam) over zijn kwaadheid en verwondering toen hij voor zuiveringscommissie moest verschijnen. Er zat iemand achter de tafel die nog gedirigeerd had voor de Arbeidsdienst.
na 20'46 Fragment liedje "Let op, Lili Marleen" uit Paulus de Ruijter-cabaret, dat zeer antisemitisch was. Bottema moest het opnemen, hoewel er wel eens wat mis ging.
na 25'47 Lou Ekel (Klima-technicus) verdenkt commissie ervan een rol te hebben gespeeld in strijd voor of tegen een Nationale Omroep. Vooral Enserinck, grondlegger Personeelsfonds, is er de dupe van geworden.
na 26'30 Wagenaar ontkent speciale behandeling van voorstanders nationale omroep. Dijk heeft daar ook niets van gemerkt. Er werd niet over gesproken. Moeilijk waren de dubbelrollen.
na 28'12 Mr. J. den Daas (in de oorlog hoofd Lichte Muziek) over zijn dubbelrol. Was ook aangesloten bij een verzetsgroep, die contact had met prins Bernhard.
na 29'35 Muziek.
na 33'12 Den Daas: Waanzin dat ik voor die zuiveringscommissie moest komen. Was volstrekt hooghartig tegen die mensen. Sprak aanvankelijk niet over verzetswerk. Hoe hij zijn schorsing door ontcijfering van een microfoto en door hulp prins Bernhard ongedaan wist te maken.
na 37'43 Kleijwegt: Van de 741 medewerkers worden er 341 zuiver verklaard.
na 38'07 Wagenaar: Men wist heel goed bij de omroep wie fout was. Traumatisch voor degenen die geen goed vaderlander heetten.
na 39'10 Kleijwegt: Voor bestuurders aparte zuiveringscommissie. Dubieuze rol Vogt (zegde contract op met Joodse medewerkers, haalde eind '40 Max Blokzijl voor de microfoon).
na 40'25 Ekel: Alle kopstukken van de omroep kwamen na de oorlog in archief bij NCRV grasduinen. En dát terwijl ze zelf ook nog gezuiverd moesten worden.
na 41'36 Lou Lichtveld (pseud.: A. Helman) moest over Vogt oordelen. Vond zuivering nodig, onderscheid fout en aangebrand (meelopers). Velen waren erg draaierig. Ging om houding verantwoordelijken. In hoeverre speelde men vijand in de kaart? Mocht men in bepaalde functie zwak zijn? Volgens commissie niet gewenst om toen leidende figuren in de omroep te zijn.
na 45'33 Citaat uit blad "De baanbreker" van 02-03-1946. Lichtveld zegt hierin dat bijltjesdag misschien verkieslijker zou zijn geweest. Noemt de zuivering het walgelijkste wanproduct dat bevrijding voortbracht. Toont zich voorstander van algemene amnestie, mits erkenning schuld betrokkenen.
na 48'15 Lichtveld in interview met Marnix Koolhaas over zelfde onderwerp.
na 49'05 Kleijwegt: Commissie-Bijleveld raadt aan Vogt en Speet voorgoed uit te sluiten van leidinggevende functies. Komt niet goed uit. De omroepen willen terugkeren.
na 49'41 Lichtveld over het uitlekken van de advies. Vogt en Speet hebben langs andere wegen uitspraak ongedaan proberen te maken. Was rare zaak. Heb me daarvan gedistantieerd. Viel me tegen van minister Van der Leeuw. Is blijkbaar gezwicht voor politieke druk.
na 52'37 Mr. J.A.H.J. Van der Dussen (lid zuiveringscommissie-Drost) over herziening oordeel over o.a. Vogt. Ontslag Joden begin oorlog niet als klacht aan de orde gesteld. Als we het hadden geweten, zou het stellig anders gelopen zijn. Kijk op die zuivering terug als verloren tijd. Er waren belangrijker dingen aan de orde. Te weinig onderscheid gemaakt tussen gemaakte fouten en foute mensen. Ben nu geneigd te zeggen dat commissie harder over Vogt en minder hard over Speet zou hebben geoordeeld.
na 55'42 Kleijwegt: De tweede commissie heeft beiden zuiver verklaard. Tegen Vogt loopt nog aanklacht bij Bijzonder Gerechtshof. Begin '48 wordt hij buiten vervolging gesteld. (volgt fragment liedje Zarah Leander). Afkondiging programma door Kleijwegt, die nog Harrie Vossen van het Hist. Archief NOS dankt voor zijn medewerking
Afl 4: De omroepzuivering. Voordat Nederland na de oorlog aan het herstel kan beginnen, moet op alle niveaus een zuivering worden doorgevoerd. Studenten, burgemeesters, maar ook omroepmedewerkers moeten door een zuiveringscommissie beoordeeld worden voordat ze weer aan het werk mogen. Bij de omroep levert dat grote problemen op. Radio Herrijzend Nederland, de zender die na de bevrijding de uitzendingen verzorgt, zit te springen om personeel, evenals de oude omroepverenigingen, die 'rechtsherstel' eisen. Omdat bijna iedereen tijdens de oorlog bij de nazi-omroep heeft gewerkt, maakt de zuiveringscommissie overuren. Fouten zijn dan onvermijdelijk Samenstelling: Marnix Koolhaas
Logboek
Voordat Nederland na de oorlog aan het herstel kan beginnen, moet eerst op alle niveaus een zuivering worden doorgevoerd. Studenten, burgemeesters maar ook omroepmedewerkers moeten door een zuiveringscommissie beoordeeld worden voordat ze eventueel weer aan het werk mogen. Bij de omroep levert dat grote problemen op.
Ten eerste omdat Radio Herrijzend Nederland, de zender die na de bevrijding de uitzendingen verzorgd, zit te springen om personeel evenals de oude omroepverenigingen, die "rechtsherstel" eisen en zo snel mogelijk hun uitzendtaak willen hervatten. Omdat bijna iedereen tijdens de oorlog bij de nazi-omroep heeft doorgewerkt, maakt de zuiveringscommissie overuren.
Ten tweede omdat bijna alle omroepdirecteuren zich tijdens de oorlog in meer of mindere mate hebben gecompromitteerd. Een aparte zuiveringscommissie moet hun gedrag beoordelen. Ondertussen speelt ook de strijd voor of tegen een nationale omroep een steeds grotere rol. Als de "herstel" gedachte het dreigt te gaan winnen van de "vernieuwings"gedachte, wordt de roep om terugkeer van de oude omroepverenigingen steeds sterker. Ook de roep om hun directeuren te rehabiliteren wordt dan sterker. Minister Van der Leeuw (OK en W, waaronder de radio en de omroepzuivering viel) laat zich overhalen om een nieuwe zuiveringscommissie in te stellen, die het oordeel van de eerste commissie over met name AVRO-directeur Willem Vogt en KRO-directeur Paul Speet moet herzien. Beiden konden volgens het voorlopige rapport van de eerste commissie (een definitief rapport verscheen niet omdat het advies voortijdig uitlekte) gezien hun oorlogsverleden op dat moment niet in een leidende functie in de omroep terugkeren. Eind 1947 komt deze tweede commissie tot het oordeel dat er geen bezwaar meer bestaat tegen de terugkeer als omroepdirecteur van Vogt en Speet. De omroepverenigingen hebben dan hun oude posities weer volledig ingenomen.
aan het woord komen:
-mr. WJA (Willy) wagenaar, tot eind 1942 medewerker van de reportageafdeling van de genazificeerde Nederlandsche Omroep, en assistent van de latere SS'er Wybrands Marcussen. Eind 1942 ontslagen bij de Nederlandse Omroep. Na de oorlog eerst zelf gezuiverd (positief) en in oktober 1945 benoemd als secretaris van de Commissie voor de Zuivering van het Radio-Omroeppersoneel. Deze commissie moest al het personeel van de voormalige Ned. Omroep beoordelen, voor zover ze na maart 1941 (de datum van de concentratie) nog in dienst bij de omroep waren gebleven. Na 1945 was Wagenaar plaatsvervangend en programmaleider van de KRO, adjunct directeur KRO, en lid Raad van Beheer NOS, waarvan hij in 1977 afscheid nam als vice-voorzitter.
-mr. H.S. Dijk, evenals Wagenaar benoemd als secretaris van de Zuiveringscommissie (juli 1945-1947). Had geen band met omroep. Kwam uit het verzet en studeerde nog rechten.
-Piet Bottema. Oud-technicus bij Nederlandsche Omroep, registreerde o.a. het antisemitische Paulus de Ruiter Cabaret. Na de oorlog voor een jaar weggezuiverd.
-Lou Ekel (fragment uit een gesprek met Harrie Vossen voor het HA), oud-technicus bij Ned. Omroep. Over rol zuiveringscommissie bij strijd voor of tegen nat. omroep (Enserinck veel te zwaar gestraft"). Over "grasduinen in het omroeparchief vlak na bevrijding door alle omroepkopstukken. Moesten zelf ook nog gezuiverd".
-Mr. Jaap den Daas. Voor de oorlog programmaleider AVRO. Tijdens de oorlog hoofd afdeling Lichte Muziek. Speelde naar eigen zeggen dubbelrol. Bleef namens verzet in functie en werkte samen met de bekende verzetsman Jaap v.d. Gaag. Verzweeg na de oorlog aanvankelijk verzetswerk en werd voor 5 jaar uitgesloten. Vroeg herziening aan en toonde toen verzetswerk aan. Uiteindelijk (in 1947) geheel zuiver verklaard. Werkte intussen tegen de voorschriften allang weer bij de AVRO.
Albert Helman (schrijverspseudoniem van Lou Lichtveld). Lid van de zuiveringscommissie die moest oordelen over de omroepdirecteuren. Was afkomstig uit kunstenaarsverzet. Vond omroepbestuurders zeer wankelmoedig en opportunistisch. Waren "KWW'ers. Kijken Wie Wint." Wilde ze voorlopig uitsluiten van leidinggevende functies. Maakt zich ook nu nog zeer kwaad over het verloop van de zuivering "Was er toch maar Bijltjesdag doorgevoerd". Beslissing van zijn commissie (Commissie-Bijleveld") werd door minister Van der Leeuw nietig verklaard waarna Commissie-Drost nieuw oordeel moest geven.
-Mr. J.A.H.J. van der Dussen. Lid commissie-Drost die uitspraak over met name Willem Vogt en Paul Speet moest herzien, en uiteindelijk tot een voor hen gunstig oordeel kwam. "Moesten dat baseren op veel te weinig informatie en klachten. Hadden we geweten dat Vogt Joodse medewerkers had ontslagen, dan was ons oordeel niet zo mild geweest. Vogt was fouter dan Speet." Van der Dussen was voor en ook na de oorlog burgemeester van Hengelo. Was ook nog regeringscommissaris bij de NOS.
Historische fragmenten in uitzending:
HA 10889: Mars van de Omroep (tune Ned. omroep 1940-45)
HA 80: ANP-bericht 13 maart 1941 over "Bekendmaking verordening Seyss-Inquart tot instelling Rijks Radio Omroep."
HA 1248: Fragment toespraak ir. H. van der Vegte (voorzitter Radioraad en adviseur Radioaangelegenheden NSB) op 23 december 1940, naar aanleiding van onderbrengen Radio bij Departement van Volksvoorlichting en Kunsten.
"Radio moet dienen voor beter begrip nieuwe tijd en betere verstandhouding met onze Oosterburen".
HA 15.579 (programmareconstructie van Dick Verkijk, oorspronkelijke fragmenten op andere HA-banden) fragment Paulus de Ruiter-cabaret. Fragment liedje Lili Marleen, op Nederlandse tekst. (De Jood zal naar het Ghetto gaan").
Gelezen teksten:
Fragment artikel Albert Helman, uit "De Baanbreker 2 maart 1946" "Onafhankelijk Socialistisch Weekblad voor Politiek en Cultuur" getiteld "Rechtvaardiging en Ongenade" over het mislukken van de Zuivering.