Gegoochel met schulden brengt gemeenten in het nauw

De dubieuze manier waarop Griekenland haar financiën oppoetste, heeft ook elders op kleinere schaal plaatsgevonden, zoals het dorpje Polino uit de uitzending illustreert. Veel lokale bestuurders leken maar al te graag de gok op de financiële markt aan te gaan om direct de beschikking te krijgen over cash, waarbij vaak vooral naar het effect binnen de eigen ambtstermijn werd gekeken en het lange termijn effect geen prioriteit had.

Een voorbeeld hiervan is het bestuur van het Italiaanse dorpje Recanati dat besloot het rentepercentage over hun schulden via een interest rate swap vast te leggen op 5 procent. Toen de variabele rente hoog was verdienden ze hiermee tussen 2001 en 2008 vierhonderdduizend euro. Met de economische crisis daalden de rentepercentages echter dramatische tot onder de 1 procent, waardoor de winst van de afgelopen zeven jaar in één jaar verloren ging. De bestuurders van Recanati zaten immers nog vast aan de 5 procent die zij met de banken hadden afgesproken.

Discutabele contracten

In Italië lieten in totaal 525 gemeenten zich in met zo’n 1000 interest rate swaps met een totale waarde van 35 miljard euro. Om de deal nog aantrekkelijker te maken, werd de gemeenten door de banken een upfront in het vooruitzicht gesteld, waarbij een deel van de verwachte besparing op de rentelasten alvast beschikbaar werd gesteld. Wat hier vooral duidelijk is geworden, is het feit dat veel niet financieel geschoolde ambtenaren van de gemeenten niet in staat waren de complexe derivaten contracten te begrijpen, ook al omdat die vaak in het Engels waren opgesteld.

Niet alleen in Italië zijn de gemeenten in de val van de derivatenhandel gelopen. Ook in andere landen in Europa en in de VS lieten lokale bestuurders zich verleiden door contracten waarvan zij de gevolgen niet hadden overzien of die zij überhaupt niet hadden begrepen. Toen deze gevolgen tijdens de economische crisis werden blootgelegd en de bestuurders het gevoel kregen de controle over de situatie te verliezen, bedachten banken nog ingewikkeldere financiële producten waarmee de schulden weer geherstructureerd en verborgen konden worden. 

Investeringsbanken houden steden in de houdgreep

In Duitsland hebben zo’n 150 steden zich ingelaten met Amerikaanse investeerders op basis van cross-border leasing met als inzet grote publieke projecten, zoals de bouw van een nieuwe brug in Stuttgart of een gymnasium in Gelsenkirche. Hierbij werd een project aan een Amerikaanse investeerder verkocht en vervolgens meteen weer teruggeleased door de gemeente. Bestuurders dachten alleen aan het snelle geld dat ze konden verdienen, maar bekommerden zich niet om de risico’s op lange termijn. Amerikaanse investeerders hebben op deze manier een ongewoon grote invloed gekregen op publieke werken in Duitsland.

In Amerika zelf doen dit soort toestanden zich ook voor. Zo zorgden banken als JP Morgan en Goldman Sachs voor de financiering van het nieuwe rioolsysteem van Birmingham in Alabama, waarbij de gemeente zich enorm in de schulden stak en corrupte tussenpersonen een smak geld verdienden. Vervolgens zorgden deze zelfde banken voor financiële constructies die het de gemeente mogelijk maakte de schuld voor zich uit te schuiven, waardoor de totale schuld alleen maar groter werd. De in de uitzending geïnterviewde Matt Taibbi schreef over deze zaak een spraakmakend artikel.

De burgemeester van Saint-Étienne in Frankrijk, in 2006 nog verkozen tot fifth-best mayor of the World, gebruikte ingewikkelde financiële producten om onder meer een theater en nieuwe infrastructuur te financieren. Met de komst van de financiële crisis bleek echter dat de genomen risico’s totaal niet in verhouding stonden tot de mogelijkheid van de gemeente om die risico’s op te vangen. 

De vraag is nu in hoeverre de banken verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor de problemen waarin de gemeenten verzeild zijn geraakt, waarvoor de rechtszaak die de stad Milaan tegen vier grote banken heeft aangespannen een test case zal zijn. Hebben banken de morele plicht om hun klanten op de risico’s van de overeenkomsten te wijzen? Mag van bestuurders zelf verwacht worden dat ze de risico’s onderkennen? Moet en kan er strenger toezicht komen op dit soort praktijken? Voormalig budgethouder Susanne Weishaar van Saint-Étienne weet wel waar de schuld ligt: ‘It’s like Easter eggs, you want to buy one and somebody sells you a painted hand grenade instead...’