Tegenlicht sprak met Vidar Torsteinsson (30) uit De IJsland-ervaring. Hij is een linkse intellectueel, activist en doceert politieke filosofie op de universiteit van Reykjavik. Daarbij is hij voorzitter van een literair genootschap en publicist voor een uitgeverij van linkse literatuur. Ook is hij een van de initiatiefnemers van een collegereeks over politieke theorie op de universiteit van Reykjavik. In de documentaire woonden de makers een nagesprek bij van een van deze college’s met gastspreker Antonio Negri, Vidar Torsteinsson en anderen. Vidar ziet de huidige politieke veranderingen niet als iets puur negatiefs, volgens hem biedt het huidige ethos ook de mogelijkheid tot een andere manier van denken.
Een jaar na het bankroet van Icesave onderzoekt Tegenlicht in de IJsland-ervaring wat er is gebeurd, zowel op politiek-economisch vlak als op sociaal niveau.
Hier het verhaal van Vidar over het toekomstperspectief van jonge IJslanders. Kunnen zij hun dromen nog nastreven? Hoe ervaren IJslanders de ongekende tegenslag? Lijden de veranderingen tot doemdenken of bieden ze juist ruimte voor een nieuwe moraal?
Eind oktober 2008 ontstond er een nieuw soort realiteit, de recent genationaliseerde bank Landsbanki ging medio oktober, vorig jaar, failliet. In totaal is er door Britse en Nederlandse spaarders rond de 3,8 miljard euro ingelegd bij de bank. De spaarders eisten het geld van Icesave - de internetbank van Landsbanki - terug. De IJslandse overheid kreeg zo een enorme schuld bij de Nederlandse staat en het Verenigd Koninkrijk. Sindsdien hebben er veel veranderingen plaatsgevonden. Het kabinet is gevallen en er is een nieuwe LinksGroene regeringspartij verkozen die drastische bezuinigingen zal moeten treffen. Voor het eerst sinds tijden heeft IJsland te kampen met werkloosheid. Kortom, mensen moeten genoegen nemen met minder. Wat betekenen deze rigoureuze veranderingen voor het alledaagse leven en het denken over de toekomst?
Toen de gevolgen van de financiële crisis merkbaar werden en er drastische bezuinigingsmaatregelingen werden getroffen werkte Vidar als journalist voor de IJslandse businesskrant Vidskiptabladid. Verzekeraar Exista* was aandeelhouder van deze krant. Toen het bedrijf failliet ging raakte Vidar werkloos. Voor hem persoonlijk waren de consequenties niet zo dramatisch, hij kreeg al snel een aanstelling bij de universiteit, wat voor hem eerder een geluk dan een ongeluk was. Binnen Vidars wereld zijn er niet veel mensen getroffen door de crisis, zijn vriendenkring bestaat voornamelijk uit mensen met een universitaire graad. De mensen met serieuze problemen zijn volgens hem vooral de mensen met lage opleidingen en slecht betaalde banen. En natuurlijk zijn mensen met hoge hypotheken ook de dupe. Hier heeft zijn generatie niet zoveel last van, want de meeste hoogopgeleide mensen kopen volgens Vidar pas na hun dertigste een huis. Het merendeel van zijn vrienden woont in huurhuizen, slechts een aantal van hen heeft een koophuis, met een lage hypotheek.
Zoals te zien is in de IJsland-ervaring blijven talloze nieuwe woonwijken in IJsland onafgebouwd, er zijn veel bedrijven in de bouwsector die over de kop gaan. Zo raakte een vriend van hem werkloos en verhuisde naar Denemarken op zoek naar werk. Er zijn veel jonge mensen die hun geluk elders zoeken en emigreren naar een van de nog altijd welvarende Scandinavische landen. Maar gelukkig kunnen mensen nog steeds terugvallen op de sociale dienst. Toch is er volgens hem wel degelijk sprake van een harder bestaan. Er zal noodgedwongen veel moeten worden gekort op de gezondheidszorg en op het onderwijs. Ook zijn de gevolgen van de depressie direct merkbaar door een stijging in kleine criminaliteit. Vidar persoonlijk ervaart de recessie pas echt wanneer hij naar conferenties in het buitenland afreist. De koers van de IJslandse kroon is zo sterk gedaald dat een vliegticket, de verblijfskosten en het eten aldaar zeker dubbel zo hoog zijn als in IJsland. Wanneer Vidar in het buitenland is merkt hij dat IJsland niet meer meetelt op internationaal niveau en heeft hij het gevoel dat hij in een Derdewereldland leeft.
Geen vertouwen meer in een kapitalistische staat en het individualisme
Hoe beïnvloed de recessie het huidige gedachtegoed? De laatste twintig jaar (jaren ’90 tot nu) heerste er volgens Vidar een politieke apathie en was er niet veel ruimte voor een kritisch gedachtegoed. Nu breken er wat dat betreft fascinerend nieuwe tijden aan. Mensen beseffen langzamerhand dat het kapitalistische systeem niet waterdicht is. Ze zijn teleurgesteld en ontevreden over het economische stelsel en het conservatief neo-liberalisme. Deze omslagperiode biedt volgens Vidar ruimte voor kritiek: ‘De huidige sfeer werkt als een soort vacuüm’. Het ideologisch landschap verandert en dat levert hem als politiek filosoof veel stof tot nadenken.
Wat dat betreft is Vidar optimistisch over de huidige toestand en heeft hij een enthousiast soort fanatisme. Wat hem vooral aanspreekt zijn de ontwikkelingen van een groeiende nieuwsgierigheid bij mensen en een kritiek op het voorheen alom gewaardeerde neo-liberalisme. Deze recente veranderingen zijn volgens hem echter tegenstrijdig; aan de ene kant is het een erg spannende periode, aan de andere kant werkt het demoraliserend, aangezien er steeds meer armoede, werkloosheid en sociale ongelijkheid heerst en het leven daardoor verhardt. Maar de recessie heeft ook een mooie kant: het algemeen gedachtegoed is in transitie. Het is volgens Vidar de moreel noodzakelijke plicht van burgers om directe invloed uit te oefenen op de alledaagse ontwikkelingen, juist nu!
Vidars ideaalbeeld is een deconstructivistisch denken, het ontwikkelen van een andere sociale structuur met als uitgangspunt de omverwerping van het kapitalisme en de staat. De burger heeft volgens hem de individuele plicht om de democratie te controleren en te waarborgen. Hiermee doelt hij op een ander soort politiek, weg van het individualisme naar het nieuwe ethos van een gemeenschapsdenken.
IJsland versus de rest van de wereld
In hoeverre breekt het nieuwe politieke landschap de weg voor Vidars communistische gedachtegoed? Ondanks de ontevredenheid over het gefaalde kapitalistische model vinden er nog geen directe veranderingen plaats. In Vidars ogen bewandelt de linkse overheid ontstellend genoeg de weg van dezelfde ‘verwoestende kapitalistische moraal’. IJsland wordt gesommeerd om aan de eisen van het IMF te voldoen als voorwaarde om zich bij de EU aan te kunnen sluiten en volgt daarom noodgedwongen het verdrag op om ‘de schuld van een hebzuchtig wangedrag’ terug te betalen. De leningen zijn volgens hem volstrekt onrechtvaardig en een onmogelijke en buitensporig eis. De huidige schuldeis stuitte op fel verzet onder de IJslandse bevolking. Vidar is van mening dat de schuld wel zou moeten worden terugbetaald maar dan op een sociaal rechtvaardige manier. Door de rijken meer belasting te laten betalen en de superrijke elite een stap terug te laten doen.
Ironisch genoeg is de regering momenteel bezig met het reprivatiseren van de banken. Vidar weet zeker dat het verleden zich hiermee zal herhalen omdat er volgens hem iets fundamenteel mis is met het huidige kapitalistische systeem. Hij beschuldigt de overheid van het ontbreken van lef en verbeeldingskracht omdat zij geen andere koers durft te varen.
Het IJslandse parlement is nog in onderhandeling over een betalingsmaatregeling aan de Icesave gedupeerden. De werkende IJslandse bevolking zal hoe dan ook opdraaien voor de schuld. Vidar ziet dit als moreel onrechtvaardig en een blijk van onkunde van de nationale instituties in casus. Volgens hem wordt de IJslandse regering klemgezet door het IMF en de EU. Ook de Scandinavische landen delen de mening van het IMF. Dit werkt volgens hem demoraliserend, ‘IJslanders voelen zich alleen staan, als een klein getroffen eiland versus de rest van de wereld’.
*Verzekeringsmaatschappij Exista was aandeelhouder van de krant Vidskiptabladid en daarnaast ook van het telefoonbedrijf Iceland Telecom en van de grootste IJslandse bank Kaupthing.