Een radicaal argument voor hoop

Wie kritisch of cynisch is, heeft het begrepen. Wie droomt en hoop houdt, is naïef. Maar: om te overleven in donkere tijden, moet dat wijdverspreide idee radicaal op de schop, betoogt historica Rebecca Solnit.

Als je de staat van de wereld in één woord zou moeten beschrijven, wat zou dat woord dan zijn? De mensen aan wie we het vragen in onze documentaire ‘Overleven in de chaos’ denken na, maar niet lang.

‘Chaos’, klinkt het resoluut. De volgende: ‘turbulent’. ‘Naderend onheil,’ antwoordt een vrouw ‘– maar dat zijn twéé woorden.’

U vraagt, wij somberen.

En ja, ook ik had na deze vraag iets geantwoord als ‘arrogant’, doelend op de aarde die wij harder nodig hebben dan zij ons, maar dat ons handelen daar maar nauwelijks op wijst.

Of, ‘ingewikkeld’, toeschrijvend aan de constante stroom van informatie waarin we lijken te verzuipen. Of aan de – heeft u even? – onoverzichtelijke gevolgen van globalisering, waarin de ene mens weliswaar realiseert dat het in overdaad leeft, geniet en consumeert, ten koste van vele anderen, maar daar ook niet gauw mee stopt.

Kan het haast verloren individu nog orde scheppen, in de chaos die het zelf heeft gecreëerd?

'hoop is niet de overtuiging dat alles goed was, of goed zal zijn'

– Rebecca Solnit, historica

wie slim wil overkomen, is kritisch

Talloze wetenschappers en experts roepen het, al jaren: het ging nog nooit zo goed. Nooit eerder leefden we in een wereld die zo stabiel en toegankelijk was. Waarom ervaren we die wereld dan toch in toenemende mate als chaotisch?

Hoe overleven we in een complexe wereld, in een samenleving die ons dagelijks confronteert met grote problemen die ons, individuen, vervolgens overstijgt? Hoe gaan we om met het verlies van controle, en de hulpeloosheid die ons daarmee overvalt?

Kritiek en cynisme liggen eindeloos voor het oprapen, en wie slim wil lijken, fronst en moppert op de wereld dat het een lieve lust is. Wie hoop houdt, wordt, zoals klimaatactivist Greta Thunberg inmiddels ervaart, weggezet als naïef.

Als er iets is dat het verhaal van de jonge klimaatactivist oproept, dan is het wel het misnoegen van de zelfverklaarde realist die schuimbekkend van jaloezie zijn neus optrekt voor iemand met autisme die, godbetert, nog maar een kind is.

Over cynisme gesproken.

meer? ↓

verwar tragedie niet met wanhoop

Laten we niet te veel luisteren naar degenen die beweren dat de wereld ten einde is, schreef de Franse filosoof Albert Camus die, middenin de Tweede Wereldoorlog, misschien wel de donkerste periode in de menselijke geschiedenis, redenen zag voor hoop.

‘Civilizations do not die so easily,’ schreef hij, ‘and even if our world were to collapse, it would not have been the first. It is indeed true that we live in tragic times. But too many people confuse tragedy with despair.'

Te veel mensen verwarren tragedie met wanhoop.

Onrust met hulpeloosheid.

Tegenspoed met uitzichtloosheid.

De vraag is: wat doen we daar aan?

'laten we niet te veel luisteren naar degenen die beweren dat de wereld ten einde is'

– Albert Camus, filosoof

wat hoop niet is, en wat wel

Historica, activist en schrijver Rebecca Solnit biedt enkele, jawel, hoopvolle handvatten in Hope in the Dark (2003), haar pamflettistische boek dat zich ook in recente jaren bewijst als handboek voor zowel optimisten als pessimisten, hopers als wanhopigen:

‘Your opponents would love you to believe that it’s hopeless, that you have no power, that there’s no reason to act, that you can’t win.’

Trap er niet in, in de retoriek van de angstzaaiende populist. Het ís niet hopeloos. Sterker nog: hoop is precies wat Solnit bepleit.

Het is, benadrukt de historica in het in 2016 toegevoegde voorwoord, wel belangrijk om te zeggen wat hoop níet is. Hoop, schrijft ze, is niet de overtuiging dat alles goed was, of goed zal zijn. We zien immers genoeg bewijs om ons heen van verwoesting, lijden en afbreuk. Hoop is interessant, zegt ze, als het eist dat we handelen.

Wie de wereld omschrijft als ‘turbulent’ of ‘gedoemd’, weet uiteraard dat er genoeg is dat handeling vereist: de toename van economische ongelijkheid, aanval op burgelijke vrijheden – inclusief het recht op privacy – en komst van klimaatverandering, sneller, harder en verwoestender dan wetenschappers hadden verwacht.

Hoop is de omarming van het onbekende en ondenkbare, niet het negeren van al deze realiteiten, schrijft Solnit. ‘It means facing them and addressing them by remembering what else the 21st century has brought, including the movements, heroes and shifts in consciousness that address these things now.’

Ze noemt, uiteraard, onder andere Occupy Wall Street, Glenn Greenwald, Edward Snowden en Black Lives Matter als voorbeeld.

een still uit 's werelds hooggenoteerde film op IMDB, 'The Shawshank Redemption' (1994), die drijft op het thema hoop

'hoop is de omarming van het onbekende en ondenkbare, niet het negeren van de realiteit'

– Rebecca Solnit, historica

ruimte voor een accurater verhaal

Er is ruimte voor zowel de harde realiteit als hoop over het onbekende, zegt ook de vermaarde protestantse theoloog Walter Brueggemann.

We kunnen natuurlijk, zegt hij, vertellen van een verleden dat niets anders was dan nederlagen en onrechtvaardigheden. Dat kan.

We kunnen ook vertellen van een verleden dat spreekt van een 'gouden eeuw', waarmee lijkt alsof nu iets onherstelbaars verloren is gegaan.

Terwijl het in het geval van onze letterlijke 'Gouden Eeuw' ook 'de vele negatieve kanten van de zeventiende eeuw als armoede, oorlog en mensenhandel negeert’, aldus de conservator van Het Amsterdams Museum, dat de term ‘Gouden Eeuw’ recent nog in de ban deed.

Maar dat terzijde.

Het helemaal niet zo wereldschokkende punt dat Brueggemann wil maken is het volgende: we kunnen een ingewikkelder maar accurater verhaal vertellen, dat ruimte biedt voor het beste en het slechtste. Voor wreedheden én bevrijdingen, verdriet én gejuich. Realiteit én hoop.

'we staan niet passief tegenover de wereld; we creëren de wereld zelf'

– Damiaan Denys, psychiater en filosoof

geheugenverlies leidt tot wanhoop

Welke goede én slechte verhalen vertellen we onszelf en elkaar? En welke blijven vervolgens gebrand in ons collectieve geheugen?

Met welke beelden construeren we onze gedachten, om grip te krijgen op de wereld en onszelf?

‘Memory produces hope in the same way that amnesia produces despair’, concludeert Brueggemann.

Geheugenverlies leidt tot wanhoop, kort gezegd. Als je vergeet hoe een eerste aanzet tot verandering ooit begon, met wie, en hoe, en hoe dat uitgroeide en extrapoleerde tot iets dat ons leven ten goede heeft veranderd – dan is wanhopig raken niet moeilijk.

We hebben dan immers geen voorbeelden, geen benchmarks uit het verleden waaraan we onze verbeelding kunnen staven.

'When you don't know how much things have changed, you don't see that they are changing or that they can change.'

Als we niet weten welke acties tot verandering hebben geleid, hoe kunnen we dan zien wat er nu verandert, as we speak, en wat er nog kán veranderen, in de toekomst?

we creëren de wereld zelf

Niet alle verandering leidt echter tot iets positiefs, zegt Solnit.

Maar! Dat is het precies ons instapmoment, om de wanhoop vóór te zijn. We kunnen een rol spelen in de verandering, als we maar op tijd handelen.

Dáárin zit de hoop. In het handelen. In onze blik naar buiten, hoe we die vormgeven in onze gedachten, en hoe we vervolgens in actie komen. In een post op Twitter. Op het Malieveld. In het stemhokje. Op straat, massaal, keer op keer.

‘De wereld is een uitdrukking van het collectief van mensen. We kijken naar de wereld vanuit een bepaalde blik, maar voor het grootste deel creëren we die wereld zelf’, vult Vlaams psychiater en filosoof Damiaan Denys aan.

We staan niet passief tegenover de wereld, wil hij maar zeggen. We maken de wereld elke dag opnieuw, door woorden uit te vinden zoals crisis en frustratie. En hoop. Taal, de manier waarop we de wereld uitdrukken, is volgens Denys essentieel.

tekst loopt door onder de afbeelding

radicale transformaties

Als taal zo cruciaal is, hoe geven we dan betekenis aan de veranderingen, goed en slecht, die onze wereld heeft gevormd? Hoe formuleren we de geschiedenis, en het heden?

Als tachtig procent van de geïnterviewden in de documentaire de wereld omschrijft met een negatieve term als 'chaotisch', zien we dan niet iets over het hoofd?

Dat de wereld nog nooit zo veilig is geweest, en hoe dat zo is gekomen?

Dat de wereld steeds minder extreme armoede kent, en wie daar voor heeft gezorgd?

Dat de wereld nog nooit zo gezond is geweest, en waardoor dat komt?

Er zijn tijden dat het lijkt alsof niet alleen de toekomst, maar het heden donker is, schrijft Solnit. Weinig mensen herkennen de radicaal getransformeerde wereld waarin we leven, één die niet alleen is getransformeerd door nachtmerries als de opwarming van de aarde en mondiaal kapitaal, maar evengoed door onze dromen over vrijheid en rechtvaardigheid, en andere transformaties waar we niet eens van hadden kunnen dromen.

hoop roept op tot actie; actie is onmogelijk zonder hoop

hoop roept op tot actie

Kritisch of cynisch zijn: het mag. Angstig zijn ook, zegt Damiaan Denys. Onze negatieve reacties op een steeds complexere wereld zijn niet meer dan logisch: alleen zo krijgen we grip. Denken we.

Maar wat als we vertrouwen en hoop in de toekomst niet meer wegzetten als naïef?

Wat als we geloven in Solnits 'definitie' van hoop: dat het gewoon een ander woord is voor mogelijkheid – niet beloofd of gegarandeerd. Hoop roept op tot actie, schrijft ze. En actie is onmogelijk zonder hoop.

Actie kan voortkomen uit één persoon die een beweging start, wiens woorden pas jaren later navolging krijgen. Soms veranderen enkele gepassioneerde mensen de wereld, beginnen ze een massabeweging dat miljoenen anderen aanspreekt op hetzelfde ideaal en dezelfde overtuiging.

Het enige dat deze transformaties gemeen hebben, zegt Solnit trefzeker, is dat ze beginnen in de verbeelding. Juist: in hoop.