Hoe ontsnappen we aan de grote dataroof?

Op nummer 479 van 10th Street in Atlanta, Georgia staat The Aware Home, een soort spookhuis. Een wit houten pand met een veranda, vrijstaand. Het huis weet wanneer er iemand binnen is en de kastdeurtjes kunnen uit zichzelf bewegen. 

Het project begon eind jaren negentig. Wetenschappers en elektrotechnici van Georgia Tech College bouwden een huis van de toekomst. Een levend laboratorium vol computers die door kabels met elkaar verbonden waren. Mannen en vrouwen met printplaatjes en kabels waren dolenthousiast over wat er allemaal mogelijk was. Je kon sensoren in de vloer bouwen die voelden of je aangekomen was, je kon camera’s in het plafond maken die in de gaten hielden waar je je sleutels had neergelegd en als je het huis verliet, sloot het zichzelf af. De kraan kon je aanzetten door een geheime code in een microfoon te fluisteren.

Wanneer een scepticus zijn wenkbrauwen optrok en zich afvroeg waar zo’n huis goed voor was, krabde een wetenschapper op zijn hoofd en mompelde dan dat je met zo’n huis veel geld zou kunnen besparen in de ouderenzorg. The Aware Home zou er bijvoorbeeld voor kunnen zorgen dat mensen met cognitieve problemen langer thuis konden blijven wonen. Via camera’s zouden zorgverleners contact met hen kunnen houden en een slim pillendoosjes zou elk moment van de dag de juiste tabletten aan kunnen bieden. Zo’n slim huis zou het leven van veel mensen beter kunnen maken.

The Aware Home bleek inderdaad visionair. De toekomst werd werkelijkheid. Slimme huizen zijn nu overal. In 2018 werd de wereldwijde smarthomemarkt gewaardeerd op 36 miljard dollar. Naar verwachting is dit 151 miljard in 2023. De Nest-thermostaat van Alfabet, het moederbedrijf van onder meer Google, kun je koppelen aan talloze andere slimme apparaten: brandmelders, alarmsystemen, sprinklers, stofzuigerrobots, koelkasten en slimme waterkokers. Via het alhorend oor van Google Assistant of Alexa kun je een muziekje uitkiezen en een boodschappenlijstje doorgeven. 

Maar er is één detail dat de wetenschappers twintig jaar geleden niet hadden voorzien: dat mensen de autonomie en controle van de huiselijke omgeving op zouden geven. The Aware Home hing vol met digitale ogen, oren en neuzen. De wetenschappers van Georgia Tech zagen dit als een probleem. Er moest iets verzonnen worden om ervoor te zorgen dat bewoners controle hadden over deze privédata. Dat ze dit wilden, was vanzelfsprekend.

Ironisch genoeg is het nu de omgekeerde wereld. Het probleem is de goudmijn geworden. Als je gebruik wilt maken van een Nest-thermostaat en alle apparaten die je eraan vast kunt knopen, zul je een vakje moeten aanvinken en goedkeuren dat een ‘Big Other’ – zoals de Amerikaanse sociaal psycholoog Shoshana Zuboff zo’n bedrijf noemt – mee laat kijken, luisteren en ruiken. Ga je niet akkoord, dan werkt de technologie maar half. Om gebruik te maken van de geneugten van een smarthome moet je een contract met de duivel tekenen. De evolutie van het smarthome illustreert wat er momenteel misgaat in de wereld. De technologie, die mensen kan helpen en sterker kan maken, levert data, en die data zijn belangrijker geworden dan het welzijn van de mensen. 

‘Het is belachelijk,’ zegt Roland Duong, regisseur van de VPRO Tegenlicht-aflevering 'De grote dataroof', met overslaande stem door de telefoon. Hij is diep onder de indruk geraakt van Zuboffs boek The Age of Surveillance Capitalism – evenals Naomi Klein, die iedereen aanspoort het te lezen ‘als een daad van digitale zelfverdediging’. De boodschap dat grote techbedrijven alleen op onze data uit zijn, lijkt misschien een beetje afgezaagd. We hebben het vaker gehoord en zijn daarom weer in slaap gesukkeld. Maar Zuboff maakte velen weer wakker met haar 700 pagina’s tellende boek. Ook Duong, die op zijn beurt de kijker een plens water in het gezicht wil gooien. ‘We hebben er geen idee van wat die bedrijven allemaal verzamelen. Al die gedragsdata. Het slaat nergens op. Een handvol grote bedrijven. En we kunnen niks tegen ze doen!’

Zuboff beschrijft in The Age of Surveillance Capitalism hoe de grote techbedrijven begin deze eeuw transformeerden tot de bedrijven die ze nu zijn. Digitale vampiers. Tien jaar geleden gebruikten mensen de zoekmachine van Google om informatie te zoeken, nu gebruikt Google de zoekmachine om informatie over ons te verzamelen. ‘Een vorm van tirannie die zich voedt met mensen, maar die niet van de mensen is,’ zegt ze in een interview met The Guardian, ‘paradoxaal genoeg wordt de coup gevierd als “personalisatie”, hoewel het alles wat persoonlijk is aan jou en mij vervuilt, negeert, overschrijft en verplaatst.’

Het temmen van dit surveillancekapitalisme is volgens Zuboff een van de grote uitdagingen van deze tijd. ‘Het is niet geworteld in democratische of morele legitimiteit, omdat het de beslissingsrechten toe-eigent en individuele autonomie uitschakelt, zaken die essentieel zijn voor een democratische samenleving. De boodschap is simpel: ooit was ik van mij, nu ben ik van hen.’

De grote bedrijven gedragen zich nu als de roofridders die zich data toe-eigenen, gewoon omdat het kan. Hun grootste angst is regulering. ‘Kapitalisme moet niet rauw gegeten worden,’ schrijft Zuboff in haar boek, ‘kapitalisme moet net als een worst gekookt worden door een democratische samenleving en haar instituties, omdat rauw kapitalisme antisociaal is.’ 

Niet de technologie is verkeerd, ook niet het aan elkaar koppelen van slimme apparaten of het bouwen van slimme huizen. Het gaat om controle. ‘De technologie is de pop, surveillancekapitalisme is de poppenspeler,’ zegt ze. En nu is het tijd om wakker te worden, en de controle over de pop uit handen te nemen van een klein groepje techmiljardairs.