'Kijk voorbij de zieligheid, en zie mensen in hun volledigheid'

Augustus 2007. Ik woon een paar weken in het asielzoekerscentrum van Amersfoort. Ik ben vijftien jaar oud en de meeste uren van de dag besteed ik achter een computer: om de Nederlandse grammatica te leren en de woordenschat van mijn nieuwe taal te vergroten.

Voor de rest is het saai. 

Uit het niets komt op een dag Henk langs op het AZC. Hij is een Nederlandse man van middelbare leeftijd. Wat hij zoekt? Werknemers! Omdat ik een beetje Engels kan en als tolk in het AZC fungeer, kan ik met Henk communiceren.

Dat geldt ook voor Filemon, een Burundese vluchteling van in de twintig. En zo eindigen Filemon en ik in een Intercity, met als eindbestemming Middelburg.

In de Zeeuwse hoofdstad regelt Henk twee fietsen. We fietsen naar de rand van de stad, waar we voor twee dagen aan de renovatie van een woning werken. Even mijn spieren gebruiken, het computerscherm vermijden en ondertussen honderd euro verdienen. 

We zijn nu twaalf jaar verder.  Met de kennis van nu weet ik dat Filemon en ik niet de enige vluchtelingen waren die stiekem het AZC verlieten om poen te maken. Best gek. Het ging om de informele sector; buiten het oog van de samenleving. Het is onveilig en je krijgt er geen zekerheden voor, die andere werknemers in Nederland wel krijgen.

Maar dat asielzoekers in Nederland zulke bijbaantjes doen is een logische consequentie van het mensbeeld dat Nederlandse beleidsmakers hebben van vluchtelingen.

Voor Haagse politici zijn vluchtelingen zielige wezens die in eerste instantie steun verdienen. Dus krijgen ze wekelijks een bedrag in het AZC. En als ze het AZC hebben verlaten, belanden ze automatisch in de bijstand.

Ja, vluchtelingen hebben traumatische dingen meegemaakt. Maar net zo traumatisch is het stempel dat zij krijgen als ze eenmaal Nederland hebben bereikt. Zielig. Lui. Uitkeringstrekkers. Profiteurs.

'Zodra je een baan hebt, ben je geen vluchteling meer', zegt Hamdi Ulukaya in de Tegenlicht-documentaire 'Matchmakers in migratie', van regisseur Nirit Peled.

Door dertig procent van zijn werknemers uit vluchtelingen te laten bestaan, bewijst Ulukaya wat velen, ook in Nederland, nog te vaak voor onmogelijk achten: dat vluchtelingen niet alleen zielig zijn, maar individuen zijn die iets terug kunnen doen voor de samenleving.

Ulukaya is zelf een voormalig vluchteling. De documentaire laat mooi zien hoe hij de kansen die hij in Amerika heeft gekregen met beide handen aangrijpt, hard werkt, en nu iets terugdoet voor zijn gemeenschap – ‘community’, zoals Ulukaya dat zelf mooi noemt. 

Ulukaya’s invulling van het woord gemeenschap doet denken aan het werk van Martin Buber. 'Alle werkelijke leven is ontmoeting', schreef deze Oostenrijkse denker van de vorige eeuw. In zijn boek Jij en ik maakt Buber een onderscheid tussen de Jij-ik-verhouding en tussen de Jij-Het-verhouding. Zonder te verdwalen in de complexe filosofie, leren we uit Bubers boek dat waarachtige relaties plaats vinden in de Jij-ik-verhouding. Binnen deze verhouding is de ander geen subject, maar een gelijke. De ander wordt als een gelijke gezien, iemand met wie je een gemeenschap deelt. 

Ulukaya neemt vluchtelingen aan, niet omdat hij ze zielig vindt, maar omdat zij onderdeel zijn van de gemeenschap. 

Hij geeft zijn werknemers een aandeel in zijn bedrijf, niet uit liefdadigheid, maar omdat het bij zijn mensbeeld past. 'Het optimaliseren van de winst voor de aandeelhouders is een groot obstakel geworden voor bedrijven die iets willen doen voor hun werknemers en hun gemeenschap', stelt Ulukaya in de documentaire.

Inclusie, zo benadrukt hij, is niet iets wat je voor de bühne kunt doen. Inclusie moet een inherent onderdeel van de bedrijfscultuur worden. Of, in zijn eigen woorden: 'Het gaat voorbij maatschappelijk verantwoord ondernemen. Wat doe je met je medewerkers? Wat doe je met jouw community?'

Vergeet, voor het moment, het woord 'vluchteling'; het gaat om de gemeenschap. Vinden wij dat mensen, die aan de rand van de stad in een AZC wonen, bij de gemeenschap horen? Vinden wij dat zij meteen een baan moeten kunnen nemen, of laten we hun inzet over aan de onveilige informele sector?

Om deze vragen te beantwoorden, moeten wij ons mensbeeld eerst onder de loep nemen. Want als we eenmaal voorbij de zieligheid kijken, kunnen wij mensen zien in hun volledigheid. Dan kunnen wij een jij-ik-relatie met ze aangaan. Ongeacht hun achtergrond en hun verleden. 

Inclusie, zo benadrukt Ulukaya, is niet iets wat je met een checklist kunt afstrepen. Zo van: nu heb ik zoveel procent besteed aan vluchtelingenprogramma’s, of, ik heb zoveel excuusvluchtelingen in mijn bedrijf. Nee. 

Hamdi Ulukaya maakt van zijn werknemers aandeelhouders. Dat laat zien dat je als ondernemer een totaalplaatje moet hebben, een filosofie. Veel bedrijven werken ook aan de inclusie van vluchtelingen voor de show, onder het mom van sociaal verantwoord ondernemen. Vaak in tijdelijke projecten, voor de bühne, zonder structurele investering, en niet verankerd in het DNA van het bedrijf.

Hamdi zegt het letterlijk: ‘Je neemt als CEO elke dag zoveel beslissingen, het moet in je DNA zitten'. Het moet dus geen checklist worden, maar een inherent onderdeel worden van je bedrijfscultuur.

Welke type banen kunnen vluchtelingen aannemen? Ulukaya laat zelf zien dat alles mogelijk is. Vluchtelingen kunnen bedrijven openen en hun ontvangende gemeenschappen iets teruggeven. Ze kunnen met hun handen werken, belasting betalen… wat leidt tot win-win situaties. 

Dus, vergeet het woord vluchteling, het gaat om de gemeenschap.