Artikel uit de VPRO Gids bij de speciale verkiezingsaflevering van Op zoek naar Frankrijk: De Franse proteststem
Uitgezonden op: 24 april 2017, 20.25 - 21.50 uur op NPO 2
In de aanloop naar de presidentsverkiezingen togen de makers van 'Op zoek naar Frankrijk' naar Amiens, waar de industrie is weggetrokken, grote werkeloosheid heerst en Marine Le Pen de favoriet is. Hoe klinkt de Franse voorkeursstem?
Het is puur toeval, maar het politieke landschap van de noordelijke provinciestad Amiens weerspiegelt aardig dat van Frankrijk zelf. Le Pen is er groot, nieuwkomer Macron is er opgegroeid en er klinkt een verrassend geluid op links in de persoon van François Ruffin, journalist en activist. Stefanie de Brouwer, regisseur van De Franse proteststem, over Amiens, armoede en Zola lezen in de autobandenfabriek.
Waarom Amiens?
‘Omdat het staat voor la France périphérique, de Franse periferie ver van de grote steden Parijs, Lyon, Marseille en Bordeaux waar wél werk is. Amiens behoort tot de oude industriële zone, van Amiens in het noorden naar het oosten en zuiden via Metz en Lyon, die sinds de jaren zeventig bezig is een langzame dood te sterven. Politiek was dit traditioneel rood gebied, maar de steun voor links brokkelde af. En toen Marine Le Pen de macht overnam van haar vader is zij haar pijlen gaan richten op deze groep. Met succes, mogen we wel zeggen. Het is een heel bewuste politieke keuze geweest die is ingezet nadat zij Florian Philippot ontmoette, de huidige tweede man van de partij. Onder Philippots invloed heeft ze Front National omgevormd tot “arbeiderspartij van rechts”, zoals je het zou kunnen noemen. Het frappante is dat het huidige Front National net zo klinkt als de Franse communisten – tot het over “buitenlanders” gaat. Ook Front National heeft een afkeer van Europa en van de Franse politieke elite die elkaar eindeloos baantjes toespeelt. Front National wil net als links de arbeider paaien met hogere minimumlonen en lagere pensioenleeftijden, maar is tegen belastingverhogingen. Hoe ze dit met elkaar wil rijmen, is lastig te achterhalen.’
Pakken Franse politiek commentatoren politici niet aan op hun vaagheid
‘Dat lees ik maar weinig terug. In Nederland laten we verkiezingsprogramma’s doorrekenen, maar dat gebeurt in Frankrijk niet. Daar is geen planbureau, dat dit soort taken uitvoert.’
Macron, de nieuwkomer in het midden, erkent het probleem van de wegtrekkende industrie, schrijft hij in zijn boek Révolution. Frankrijk moet weer zelf gaan produceren. Hoe, staat er niet bij.
‘In de uitzending praten we met zijn stiefdochter Tiphaine Auzière die zich bij zijn beweging heeft aangesloten. Een razend intelligente advocate, die het politieke reclamepraatje van En Marche [vorig jaar opgerichte partij van Macron, red.] goed op een rijtje heeft. Overigens op een heel sympathieke manier. We hebben haar het geval Whirlpool voorgelegd.’
Whirlpool is de kwestie waaromheen de uitzending is opgebouwd?
‘Ja, het is een van de laatst overgebleven fabrieken van Amiens nadat het merendeel, waaronder Goodyear en Gucci, is verplaatst naar lagelonenlanden. Whirlpool is nog steeds winstgevend, maar blijkbaar niet genoeg, want binnenkort verhuist het naar Polen. “Wij willen niet koste wat kost banen behouden, maar het individu beschermen,” antwoordde Auzière. Werklozen moeten begeleiding krijgen bij het vinden van nieuw werk, bijvoorbeeld in groene energie. Nogal vaag. En: zijn deze fabrieksarbeiders daar wel toe in staat?’
Waarom zou dat niet zo zijn?
‘De geschiedenis heeft de mentaliteit van de arbeiders in de streek sterk bepaald. In de negentiende eeuw waren het de lokale textielbaronnen die in hun kastelen zetelden naast hun fabrieken en die hun arbeiders van wieg tot graf verzorgden. Die functie is na de Tweede Wereldoorlog overgenomen door de verzorgingsstaat. Dat stimuleert mensen nou niet bepaald om initiatief te ontplooien, laat staan zich te ontwikkelen tot moderne flexwerkers. Nu de banen verdwenen zijn en de verzorgingsstaat steeds verder afbrokkelt blijven de mensen verweesd achter. Dit fenomeen beperkt zich overigens niet tot de fabrieksarbeider. Franse burgers verwachten van oudsher allemaal erg veel van de staat.’
'De arbeiders zitten werkloos thuis. Arm, en soms echt radeloos. Dat heeft me geraakt.’
Wat is hierop het antwoord van de kandidaten uit de uitzending?
‘Front National heeft als antwoord protectionisme. De grenzen dichtgooien. Ruffin ook, maar die legt wel iets meer intelligentie aan de dag. We moeten kijken naar wat we wél in Frankrijk kunnen produceren en die sector beschermen met invoerrechten, zegt hij. Wat kunnen we toevoegen aan de bestaande economie, en dan liefst duurzame en ecologisch verantwoorde producten. Net als Macron probeert hij dus de stap te maken naar de moderne globale samenleving. Zowel extreem-links als extreem-rechts willen om de tafel met de Europese Unie. Vrij verkeer van kapitaal, goederen en personen klinkt heel mooi, maar in het geval van de oude industriestreken verplaatsen alleen het kapitaal en de goederen zich. Niet de arbeiders. Die zitten werkloos thuis. Arm, en soms echt radeloos. Dat heeft me geraakt.’
Wat is het verschil tussen de boze burger in Nederland en in Frankrijk?
‘In Nederland zijn al veel stappen gezet, als het gaat om zelfredzaamheid. Hoewel er ook hier groepen zijn bij wie dat niet lukt, de vele voedselbanken zijn daarvan stille getuigen. Het verschil zit ’m in de grootte van het land. De Franse periferie is ook echt een buitengebied, er zijn vaak geen treinverbindingen en busdiensten meer, in veel dorpen is ook geen post meer, zijn er weinig tot geen winkels en ook de rechtbanken, dus het juridische apparaat, zijn verdwenen. Soms zijn voorzieningen zo ver weg dat ze onbereikbaar zijn. Zeker voor mensen zonder auto. In Nederland ben je overal maximaal een half uur verwijderd van een stads- of dorpskern met voorzieningen. En er is nog een groot verschil, dat te maken heeft met het Franse politieke systeem, dat heel anders is dan het onze.’
In welk opzicht?
‘In Nederland geldt: zo veel stemmen, zo veel zetels. In Frankrijk is het winner takes all in zowel de parlementsverkiezingen als de presidentsverkiezingen. Er zijn 577 zetels uit 577 kiesdistricten. Na de eerste ronde blijven er twee kandidaten over en dus is de kans groot dat jouw favoriet er niet bij zit, en je dan maar voor de minst slechte kandidaat kiest. Daarom wordt de Franse proteststem niet vertegenwoordigd in het parlement. Het Front National is in grote delen van het land goed voor dertig tot veertig procent van de stemmen, maar toch zitten er op dit moment maar twee leden van die partij in het Assemblée Nationale, het Franse parlement. Lokaal hebben ze wel meer in de melk te brokkelen. Als Le Pen niet wint, en het aantal zetels in het parlement blijft zo minimaal, zal de boosheid nog toenemen. En zonder politieke uitlaatklep. In Nederland klinkt de proteststem van een Denk of Forum voor Democratie door in de nationale politiek. En de Tweede Kamer is hier geen papieren tijger, zoals in Frankrijk; bij ons bepaalt de Kamer de agenda, in Frankrijk de president. Hij kan door decreten het parlement omzeilen. De Franse president is nog steeds een zonnekoning.’
'Die beroemde Franse slag – ik weet het niet hoor! Er is geen Duitser volk dan de Fransen.’
Je hebt twee jaar in Parijs gewoond en gestudeerd, en vorig jaar maakte je de serie Op zoek naar Frankrijk. Hoe sta jij tegenover dit land?
‘Het is haat-liefde. De manier waarop in Frankrijk kunst, cultuur en de taal worden gekoesterd, niet alleen door de elite maar ook door de gewone man, vind ik geweldig. Voor De Franse proteststem filmden we een voormalige arbeider van Goodyear, van de autobanden, die vertelde dat hij zijn werk aan de lopende band zó had ingericht dat hij zoveel mogelijk tijd had om te lezen. Dat deed hij bovenaan de nooduitgang in de fabriekshal, zo’n ijzeren trap. Daar heeft hij vele honderden, zo niet duizenden boeken gelezen. En dan ook echt van Emile Zola tot Boris Vian en Immanuel Kant. Niet zijn favoriet, Kant, zei hij. Want weet je wat het is met filosofie, dat zet zo aan tot nadenken. Dat leest niet lekker door.’
Prachtig. Maar?
‘Maar ik heb moeite met het rigide karakter van de Fransen. Alles moet volgens de regels. Nooit buiten de lijntjes kleuren. Dat is een grove veralgemenisering, maar toch. Iets is al heel snel niet comme il faut, zoals het hoort, of het is: vous n’avez pas le droit, u heeft het recht niet. Nederlanders zijn toch wat sneller geneigd zaken van geval tot geval te beoordelen. In dat opzicht zijn wij eigenlijk veel Latijnser dan de Fransen. Die beroemde Franse slag – ik weet het niet hoor! Er is geen Duitser volk dan de Fransen.’
Wat heeft Frankrijk nu nodig?
‘Met Ruffin vraag ik me af, wie er eens iets gaat doen aan de macht van de aandeelhouders. Het streven naar winstmaximalisatie kan een hoop kapot maken, en niet alleen in Frankrijk. Het gaat in verkiezingstijd nu wel over “de machtigste persoon van Frankrijk”, maar in hoeverre kan die iets veranderen in deze globale samenleving? Het probleem reikt veel verder dan de man of vrouw die in het Elysée, het regeringspaleis, terechtkomt. Het is een mondiaal probleem. En in Amiens zie je de consequenties daarvan. En hoe dat uitwerkt in de levens van de kleine man.’
De hoofdrolspelers in De Franse proteststem
François Ruffin. Van journalist tot documentairemaker, activist, en politicus. Won recent een César voor zijn documentaire Merci Patron! waarin hij als een Franse Michael Moore opkomt voor de arbeiders van Amiens en ageert tegen de sluiting van Whirlpool, een van de laatste fabrieken in het gebied. En waarin hij vooral oligarch Bernard Arnault van het luxeconcern LVMH, die bij het vertrek van diens bedrijf Gucci beloofde duizenden nieuwe banen te creëren in Amiens, flink te kijk zet. Dankzij deze documentaire kreeg de zaak-Whirlpool landelijke bekendheid. Ruffin, tevens initiatiefnemer van de Nuit Debout, herintroduceert het activisme in de linkse politiek. Hij probeert mensen bewust te maken van het feit dat men met de immigranten de verkeerde zondebok te pakken heeft; de schuld dat de banen verdwijnen ligt niet de immigrant of de vluchteling, maar bij het grootkapitaal en de hegemonie van de aandeelhouders.
Tiphaine Auzière. Advocate en stiefdochter van Macron, sloot zich begin dit jaar aan bij diens ‘politieke beweging’ En Marche!. Linksliberaal en uitgesproken pro-Europees, is Macrons ster onverwacht pijlsnel gestegen. Auzière runt een lokaal comité van En Marche!. Iedereen mag meepraten, van verstokte communisten tot overtuigde liberalen, samen bespreken ze de beleidsvoornemens van En Marche!. Polderen dus. Een ongekend fenomeen in Frankrijk.
Patricia Chagnon. Oude bekende; was ook te zien in de serie Op zoek naar Frankrijk. Deze Limburgse, die bij Geert Wilders op school zat, woont sinds de jaren negentig in Frankrijk. Nu zit ze namens het Front National in de gemeenteraad van Abbeville, en in het regionale parlement van Picardië. Zij is een van de vele gedesillusioneerde overstappers uit de liberale partijen, die volgens haar gefaald hebben om de grote economische problemen op te lossen. Vragen over het racisme en antisemitisme dat het Front National onder Jean Marie le Pen kenmerkte, schaart ze simpelweg onder het kopje ‘geschiedenis’.