Het land achter de heuvel

Nikolaj Przewalski (1839-1888), Russische militair die het leger haatte en liever expedities maakte dwars door Centraal-Azië, toen nog een blinde vlek op de kaart. Daarin slaagde hij en hij was de eerste westerse wetenschapper die daar het landschap, de flora en de fauna beschreef. Hij ontdekte onder meer het wilde en later naar hem vernoemde Przewalskipaard. Als reisgezel verkoos hij zestienjarige jongens, die hij liefdesbetuigingen schreef waaruit blijkt dat hij homoseksueel moet zijn geweest. Zijn einddoel was het bereiken van Tibet, maar dat is hem nooit gelukt. Liefde voor gebied waar hij zijn expedities uitvoerde, heeft hij nooit gehad: hij vond de Mongoolse steppe saai en China vies en ook voor de inwoners en hun eten had hij geen goed woord over. In de zevende aflevering van O’Hanlons helden trekken we door Mongolië, in de voetsporen van Nikolaj Przewalski. We vinden er de restanten van de nomadische cultuur die de ontdekkingsreiziger in de negentiende eeuw beschreef. Verder vooral flats, Macbooks, espressobars, hip geklede jeugd en snelwegen in aanbouw.

Ikea. Het eerste dat je ziet bij het verlaten van de Chinggis Khaan luchthaven richting het centrum van Ulaanbaatar is een billboard van het Zweedse woonwarenhuis, dat je tegenwoordig in bijna iedere uithoek van de wereld tegenkomt. Zelfs in Mongolië? – vraag je je dan verbijsterd af. Daar waar men als nomade rondtrekt met een vilten tent? Sjouwen de nomaden tegenwoordig door de steppe met Billy boekenkasten en Beddinge slaapbanken? Nee, de bevolking van Mongolië leeft nog te verspreid om een interessante afzetmarkt te zijn voor bedrijven als Ikea. Nog wel. Maar voor het eerst in de geschiedenis wonen er in Mongolië meer mensen in de stad dan er buiten. Het land is rijk aan grondstoffen zoals bruinkool, steenkool en aardolie en dus interessant voor internationale bedrijven en beleggers. De expats die zich in Ulaanbaatar vestigen willen uiteraard een Ikea-gemeubileerd appartement. En een hamburger van Mc Donalds of de Burger King. Nu nog niet hier te krijgen, maar dat is een kwestie van tijd. Korte tijd. Mensen kunnen zich nu melden bij een ‘mannetje’ in het centrum, wanneer ze op de website van het Zweedse meubelconcern spullen van hun gading spotten. Bij hem doe je je bestelling en vervolgens tijgt hij eens in de zoveel tijd naar China, waar hij het spul vandaan haalt. Niet alleen voor de wensen van de expats, ook de moderne Mongool omarmt het nieuwe moderne leven dat over de hele wereld uniform wordt beleefd.

De weg naar het centrum van Ulaanbaatar leidt langs huizen, appartementencomplexen, Sovjetachtige flats, hijskranen en gebouwen die zich architectonisch op geen enkele manier tot elkaar verhouden, behalve dat ze toevallig naast elkaar staan. Allemaal beton. Neoklassiek meets communistisch Rusland meets de middeleeuwen – zoiets. Over de kale grond tussen al die gebouwen slingeren bovengrondse pijpleidingen, een brug in the middle of nowhere, waar geen weg naar toe leidt. We banen ons een weg door smog, als we niet vaststaan in de file tenminste. Anderhalf uur spenderen over het afleggen van vier kilometer is hier niet ongewoon, zullen we de komende anderhalve week ondervinden. Eenmaal in het centrum willen we koffie. Sterke koffie. We hebben een nachtvlucht vanuit Moskou achter de rug en we zijn brak. Bij het zien van een espressobar veren we op. De Russische jeep uit en de bar in. Behalve goede Italiaanse koffie is er gratis Wi-Fi. Jeugd in de laatste mode van de H&M en de Zara zit er met witte oordopjes in achter zilvergekleurde Macbook Pro’s aan tafel; te werken aan hun schoolopdrachten of te YouTuben. We slaan het tafereel gade en wanen ons op iedere willekeurige plek. Amsterdam. Berlijn. New York. Maar we zijn in Mongolië. Het is niet door onze jetlag dat we ons hier vervreemd voelen.

We zijn in het Altai-gebergte; west-Mongolië, ongeveer 1600 kilometer van Ulaanbaatar vandaan, vlakbij de grens met Kazachstan. De bevolking is hier meer gericht op het buurland dan op de rest van Mongolië. Men spreekt Kazach en is islamitisch. In Russische busjes met malafide vering scheuren we door een wildernis met besneeuwde rotspartijen. Hobbelend, rammelend, met onze kop tegen het dak en onze ingewanden die flipperkast spelen. In de valleien staan yurts op een kluitje. Naast iedere tent een zonnepaneel en een satellietschotel. Wij slapen vanavond bij een herdersfamilie die in een stenen huisje woont. De 73-jarige grootvader Kapiya leeft er samen met zijn zoon, diens echtgenote en zijn kleinkind. Het kind staat met zijn broek op zijn enkels in de deuropening te plassen. Welkom. Er is douche noch toilet. Iedereen moet zijn behoefte buiten in de vrieskou doen. Voordeel: de drollen bevriezen waar je bij staat. Zich wassen doet men ‘s ochtends buiten met een keteltje water; alleen het gezicht en de handen. De rest van het lijf boent met eens per week in een teil gekookt water in de huiskamer. Om het huis loopt vee: jaks, geiten en een paard. Behalve drollen liggen er botten van beesten, lege tubes tandpasta, scherven servies, glas en stukken plastic verspreid langs het huis – een beetje zoals Ulaanbaatar er in de tijd van Przwalski uit moet hebben gezien, op de bedelaars na.

De volgende ochtend trekken we verder. Het busje waar schrijver dezes in zit slaat af en moet worden aangeduwd. Bij het busje waar Redmond O’Hanlon in zit roken de remkabels. Dikke zwarte wolken slaan onder het voertuig vandaan. Onze gids heet Canat en hij weet de verklaring voor dit ongeluk: we kwamen zojuist een vos tegen. Een vos ontmoeten betekent pech voor je wagen, wanneer je een wolf ziet is dat juist goed nieuws. De busjes zijn gelukkig snel gefixt. We kunnen voort. Na eindeloze desolate zandvlaktes en rotspartijen doemt een dorpje op: Buyat. Iedere provincie heeft hier iets van twaalf van dit soort dorpen, waar scholen, ziekenhuizen en politiebureaus zijn en waar overheden zich hebben gevestigd. Kinderen gaan er van hun zesde tot hun zeventiende naar school; nomadenkinderen verblijven hier in kostscholen – in de winter, want in ‘s zomers helpen ze hun families met de veehouderij. Vanaf zeventien jaar is het kiezen: werken of studeren in de stad of een traditioneel herdersbestaan op het platteland. De meesten kiezen voor de stad.

De volgende ochtend voert Aibek met twee collega-jagers een ‘arendjacht-show’ voor ons op. De mannen trekken met hun arend de bergen in en sturen de oude Mana met een vossenvel het dal in. Als de camera loopt, gaat de kap van de arend zijn kop. Het dier vliegt met een noodvaart op het vossenvel af. Je kunt wachten totdat er een echte vos aan komt maar je kunt ook snel je geld verdienen en een televisieploeg tevreden stellen met beelden die een traditionele jacht suggereren. Canat weet precies wat voor beelden westerse media van Mongolië willen, hij is vaak met journalisten opgetrokken. Van die kennis profiteert de Blue Wolf Travel Group. De nomadencultuur verwordt langzaam tot toeristische attractie en Canat bouwt er zijn imperium mee op: een eigen huis en een hotel in aanbouw. Ondertussen gaat de 24-jarige Aibek toch nog zo’n drie keer per week op jacht zonder toeristen en tv-ploeg. Hij wil de traditie van zijn vader en grootvader voortzetten en heeft gekozen voor een bestaan op het platteland, als een van de weinigen van zijn generatie.

Een leven in de stad trekt hem niet. Dit bestaan geeft hem meer vrijheid en hij verafschuwt de ‘verleidingen van de grote stad’ zoals ‘roken, drinken en achter de meiden jagen’, verklaart hij. Aibek is islamitisch. Hij denkt niet dat het nomaden- en herdersbestaan op korte termijn verdwijnt. ‘Niet alle jongeren kiezen voor het stadsleven’, zegt hij. Na de show worden de leftovers van gisteravond met heet water overgegoten en als lunch gesoupeerd: geitenhoofdsoep. De staart van de geit, een groot stuk vet, wordt in plakken gesneden en van het mes gegeten. Mijn maag draait om bij de aanblik, uit beleefdheid toch maar weer een hap. Twee tellen later gaat er een handvol Norit achter aan.

Canat ziet zijn Nederlandse reisgenoten lijden en brengt ons na een paar dagen naar Ulgiii, de stad waar hij woont. Daar wacht ons een normale maaltijd en een warm bed. Er is zelfs douche met warm water in ons hotel. De douche is elektrisch en de bedrading hangt met tyraps aan de muur. De douchekop bevindt zich pal boven het open stopcontact. Er zijn drie standen: twee met koud water en een derde met warm water - die stand heet ‘inferno’. Onnodig: als het koude water van stand 1 en 2 het stopcontact in loopt, breekt de hel vanzelf wel los. Canat laat hier in de stad een hotel bouwen. In 2013 moet het af zijn. Hij kent de wensen van de westerlingen en ziet alle pijnpunten in de bestaande infrastructuur. Alles wat Canat onderneemt, is een gat in de markt. Ulgii is een provinciestad in ontwikkeling. Er is een vliegveld, er zijn een paar appartement complexen, wat stenen huisjes en verharde wegen. Overwegend bestaat de stad uit onverharde paden en een concentratie yurts, op kavels afgebakend met stenen omheiningen zodat het vee niet weg kan lopen. Uit de schoorstenen cirkelen inktzwarte rookpluimen: uitstoot van bruinkool en koeienstront – een voordelig brandstofmelange. De geur is niet te harden. Honden zwerven over straat, een koe wandelt voorbij en her en der slingeren lege bierflesjes. De jeugd komt net terug van school en gaat modern gekleed in spijkerbroeken en trainingsjassen. Dikke wollen mutsen tegen de kou. Canats huis valt op in het straatbeeld: een stenen huis met twee verdiepingen een soort torentje aan de zijkant, aan de andere kant van het huis zit een schuur. Hij woont er samen met zijn vrouw. Tot voor kort woonde zijn bejaarde moeder bij hem in, afgelopen winter is ze op 87-jarige leeftijd overleden. Voor zijn in Ulaanbaatar studerende kinderen heeft hij een appartement in de stad geregeld.

Het huis van Canat heeft een riante woonkamer en is minimalistisch ingericht. Een zithoek met salontafel aan een zijde, vijftien meter verderop een plasmascherm. Aan de muur hangt een houten beeld van een hertenhoofd, aan het gewei bungelen sleutels met koeienbellen, eronder hangt een geweer. Op de tafel staat eten: dumplings met gehakt, rauwkostsalade, een schoteltje met augurken, stukken meloen en wit brood. Eten dat binnenblijft. Een paar meter van het huis vandaan is het kantoor van zijn toeristisch bedrijf. Canat heeft ook nog vee, die is ondergebracht bij familie omdat hij het te druk heeft met zijn business. Ulgii kent meer dan dit soort slimmeriken die het vee bij familie stallen en er zelf een andere lucratieve handel op nahouden.

In een rotsvlakte tussen bergen met spierwitte lakens met door zon beschenen plooien zijn twee bulldozers een 700 kilometer lange snelweg aan het leggen. Die gaat de grens van Rusland met die van China verbinden, dwars door Mongolië, voor het transport van olie. Er ligt al 500 kilometer. De weg wordt door Chinezen aangelegd. Canat houdt niet van Chinezen. ‘Overal waar ze komen, maken ze de boel kapot’, klaagt hij. ‘Ze bouwen dorpen en steden en vermoorden agrarische culturen. Net als Amerikanen. Ik vind dat er aan alles een limiet moet zitten. Wolven vreten beesten op, net zolang totdat ze vol zitten. Daarna stoppen ze met moorden. Mensen niet, die hebben nooit genoeg.’ De wereld zou beter af zijn als mensen hun beperkingen zouden kennen, denkt Canat. ‘Ik zou naar Ulaanbaatar kunnen gaan om mijn bedrijf groter te maken en meer geld te verdienen’, zegt hij. ‘Maar waarom? Mijn kleinkinderen zouden later alleen maar stedelijk leven kennen en niet meer de tradities van hun eigen cultuur. Dat zou stom zijn.’

Uugie is exemplarisch voor veel jonge Mongolen. Hongoro bijvoorbeeld, een 17-jarige studente grafische vormgeving die les krijgt in hetzelfde pand als waar Uugie Duitse les volgt, is ook op het platteland opgegroeid te midden van geiten, schapen en kamelen. Nu krijg je haar met geen tien paarden uit de stad. ‘Werk, studie en vriendje – alles bevindt zich hier’, verklaart ze. Naast haar op een bankje zit Nomin. Zij is geboren en getogen in Ulaanbaatar en moet er niet aan denken een nomaden of herdersbestaan te moeten leiden. ‘Op het platteland zijn geen toiletten en geen douches’, gruwelt ze. ‘Life is so hard there.’ Nomin studeert Internationale Betrekkingen en Engels en wil graag terug naar Amerika, waar ze eerder tien maanden als exchange student verbleef. Net als Przewalski trekt de Mongoolse jeugd er op uit, de wijde wereld in. Met als verschil dat ze vooral hun eigen carrière op het oog hebben in plaats van nieuwe werelden te willen ontdekken. Hun wereld ziet er namelijk overal hetzelfde uit. Nomin, Hongoro, en al die jonge meiden hier op de faculteit lopen er hetzelfde bij als studentes in Amsterdam of Londen: strakke spijkerbroeken, laarzen of gympen, een smartphone in de hand en een nepdesignertas aan de arm. Wanneer ze niet in gesprek zijn, hebben ze witte dopjes in hun oren, waaruit popmuziek klinkt. Ze studeren, reizen, doen buitenlandse stages en hoeven zich nergens aan te passen. Er is geen verschil tussen hun eigen leven in Ulaanbaatar en dat van hun vrienden in Amsterdam, New York of Berlijn. Afstand is geen garantie meer voor een nieuwe wereld of onontdekte cultuur. Het contrast met het leven vijftig kilometer verderop is ironisch genoeg groter. De vilten tenten, paardenmelk en bevroren drollen –dichterbij dan Amsterdam maar wel een compleet andere wereld. Eentje die langzaam verdwijnt. Misschien zelfs snel, wanneer Ikea hier oprukt. De arendjacht-show en het semiwilde Przewalskipaard zijn dan relicten uit het verleden, overblijfselen van het Mongolië van weleer.