Herken je dat? Dat je door een theaterstuk, boek, film, schilderij of liedje opeens iets uit de wereld om je heen beter begrijpt? Literair talent van het jaar Iduna Paalman beschrijft maandelijks op Mondo zo'n ervaring.

Ik volg een luistertraining. Veel mensen denken dat ze prima luisteraars zijn totdat ze zo’n training volgen, dan ontdekken ze dat het om meer gaat dan alleen horen wat er gezegd wordt. De training waar ik aan deelneem is gericht op mensen die in het onderwijs werken; opmerkelijk genoeg valt vooral bij deze doelgroep nog het één en ander te winnen. De trainer zegt: ‘We gaan elkaar op een dieper niveau aanhoren,’ en legt de opdracht uit. Termen als empathie en begrip komen langs, evenals ‘geestelijke gastvrijheid’ en de lsd-methode (luisteren-samenvatten-doorvragen). In een groepje (natuurlijk) gaan we elkaar interviewen: eentje is verteller, eentje vragensteller, een derde observeert. Ik moet aan de roman Eva van Carry van Bruggen denken.

Eva is een jonge Joodse vrouw aan het begin van de twintigste eeuw. Ze is getrouwd met Ben, maar over dat huwelijk lezen we nauwelijks. Haar lange overpeinzingen gaan vooral over goed en kwaad, lichaam en geest, individu en collectief, onderscheid en overgave. En over geilheid en fantasie, wat bij Eva geen zonde is waar je excuses of vergiffenis voor nodig hebt. Kortom: Eva is behoorlijk modern en vrijzinnig voor haar tijd. En Carry van Bruggen zelf ook, die de roman in 1927 schreef.

Iduna Paalman

Iduna schrijft poëzie, proza en toneelteksten. In het najaar van 2019 verscheen bij uitgeverij Querido haar lovend ontvangen poëziedebuut De grom uit de hond halen. Vervolgens werd ze door De Volkskrant uitgeroepen tot hét literatuurtalent van het jaar. De komende maanden is Iduna Paalman vaste columnist bij Mondo.

Op een dag gaat Eva voor het eerst naar een concert en probeert de muziek te doorgronden. Maar dat lukt niet zo best, het is haar te ongrijpbaar. ‘Wie kan bij machte zijn om dit te begrijpen?’ vraagt ze zich af over alles wat ze hoort. ‘Kun je dan het licht begrijpen… of de stilte…?’ Wat Eva hier beleeft is een luistertraining voor gevorderden, en het wordt haar bijna te veel: ‘Ja, als je nog jezelf verdubbelen kon… één om te luisteren, één om tegelijkertijd te doorgronden…’ En dan raakt ze helemaal in de war, want ‘je kunt alreeds luisterend niet denken… denkend niet luisteren… en je denkverlangen raakt met je luisterverlangen slaags… en straks kun je noch het een noch het ander meer… O, dan zie ik maar van het doorgronden af…’

Zoals Eva luistert naar het concert, zo luister ik naar haar gedachtes. De pagina’s lange monologue interieur waarmee de roman gevuld is, zijn het gesprek van Eva met zichzelf, met de wereld, met wat zij nog niet begrijpt, waaraan ik, betrokken lezer, mee wil doen, maar ik ben de derde persoon, de observant. Ik sta erbuiten. Moet ik mezelf dit kwalijk nemen? Ben ik het als haastige lezer verleerd om enkel te luisteren en te doorgronden, ben ik een ongedurige FOMO-millenial die overal onderdeel van wil zijn? 

Nelleke Noordervliet schreef in haar essay over Eva: ‘Het personage is gevangen in de idee. Ze verliest haar belang, wanneer de idee zijn tijd heeft uitgediend.’ Verlangen ‘romans van nu’, vraag ik mij af, meer met de lezer te communiceren, en minder met zichzelf?

Tijdens het concert vangt Eva de blik van een man. Deze man zal haar tot het einde van het boek vooral in haar fantasieën achtervolgen. In die blik geeft ze zich over aan hem en hij aan haar, ze voelt zich bevrijd. Ze begrijpt, zo schrijft Noordervliet, het ondoorgrondelijke zonder woorden. Wil Eva zeggen: het wezen van de muziek begrijpen, is als versmelten met de blik van een ander?

Aan het einde van de docentenluistertraining bespreken we de interviewopdracht. ‘Het is echt moeilijk,’ zegt iemand, ‘om alleen maar te luisteren en vragen te stellen, en om dan niet je mening te geven of te vertellen over je eigen ervaringen.’ Ik denk weer aan Eva, die peinsde: ‘“Begrijpen” –, dat is: in woorden kunnen uiteenzetten. Neen… eigenlijk is begrijpen: met iets anders vergelijken.’

Meer columns?