Twintig jaar geleden is rijst ontwikkeld die een miljoen levens per jaar zou gaan redden, en pas nu gaat het de velden op, als het meezit. Waarom duurt het allemaal zo lang?

Worteltjes zijn gezond, met name omdat er zo veel bètacaroteen inzit. Je lijf maakt daar vitamine A van, en dat heb je nodig voor een gezond afweersysteem en goede ogen. Als je zo arm bent dat je bijna alleen maar witte rijst eet, wat niet veel meer is dan zetmeel, gaat het dus mis. Stel je voor dat er rijst bestond met bètacaroteen erin, bedachten onderzoekers in de jaren tachtig van de vorige eeuw. En dan niet in de bladeren en stelen, want daar zat het altijd al in, maar in de korrels. Het duurde tien jaar van kennis vergaren voor ze met een project begonnen om zulke rijst ook echt te gaan maken.

Hoe maak je een nieuw rijstras? De afgelopen duizenden jaren kon dat alleen met veel geduld, door bestaande rassen te kruisen en steeds de beste planten te selecteren. Maar een totaal nieuwe eigenschap kun je daarmee niet in je rijst stoppen. Dus grepen deze onderzoekers naar nieuwe techniek: genetische modificatie. Destijds was dat veel lastiger dan nu, dus het duurde weer acht jaar voor er rijstplanten waren die deden wat de bedoeling was. Ze hadden een gen uit narcissen gekregen en eentje uit een bodembacterie, en samen zorgden die dat in de rijstkorrels beta-caroteen werd gevormd, wat ze een gouden kleur gaf.

weerstand

Het was inmiddels het jaar 2000, en op de voorpagina van Time magazine stond: deze rijst kan een miljoen kinderen per jaar redden. Zuidoost-Azië zou binnen een paar jaar massaal aan de gouden rijst gaan, vitamine A-gebrek zou verdwijnen, iedereen blij. Maar zo ging het niet.  

De rijst was genetisch veranderd, en dat stuitte op grote weerstand. Was het wel veilig om zo maar DNA van andere organismen in een plant te stoppen? En moesten we dat wel willen, zulke drastische ingrepen in de natuur? Waren planten, dieren en zelfs mensen voortaan een soort bouwpakketten, waaraan wetenschappers naar believen konden sleutelen, en waar bedrijven vervolgens patent op hadden?

Om met dat laatste te beginnen: dat is bij de gouden rijst zorgvuldig vermeden. De hele ontwikkeling werd grotendeels ondergebracht bij het International Rice Research Institute (IRRI), waardoor bedrijven geen rechten op de ontwikkelde rijstvarianten kregen. Dan de veiligheid, voor de rijsteter en voor de omgeving van het rijstveld. Het is allemaal uitgebreid onderzocht, maar niet altijd netjes. In 2012 werd een onderzoek gepubliceerd waarvan later bleek dat de rijst die aan Chinese kinderen werd gegeven, illegaal geïmporteerd was. Van onveiligheid bleekt overigens niets, en het bleek inderdaad tot de aanmaak van extra vitamine A te leiden.

voorbarige claims

Een groot struikelblok was, en is, het verzet tegen genetische modificatie en de strenge overheidsregels die daaruit voortkwamen. Greenpeace leidde dat, en is nog steeds tegen. Een van de argumenten is de onvoorspelbaarheid van de techniek: ‘Greenpeace kiest het zekere voor het onzekere’. Maar die vlieger gaat eigenlijk niet meer op, nu bij alle varianten van gouden rijst precies in kaart is gebracht waar de nieuwe genen in het DNA zitten, en welke effecten dat heeft. Ook beweert de milieuorganisatie dat de rijst niet werkt als vitaminebron, wat feitelijk onjuist is.

Wel waren de claims van de voorstanders dat de rijst twintig jaar geleden al helemaal klaar was om overal te worden verbouwd, voorbarig. Er bleek nog best wat genetisch gesleutel nodig, en kruisingen met rijstrassen die in verschillende omstandigheden goed groeien. Bij rijst kost zoiets veel meer tijd dan bij een snel plantje als zandraket, dat precies om die reden zo’n lieveling van onderzoekers is.

massamoord

Een ander argument is, dat armoede het echte probleem is. Als miljoenen mensen niet genoeg verdienen om iets anders te eten dan rijst, dan moeten we daar iets aan doen, en niet hun armzalige maal verrijken met beta-caroteen. Dat zou mooi zijn, vinden de voorstanders van gouden rijst, maar zolang die armoede er is, kan de omstreden rijst wel de gevolgen van die armoede verlichten.

En niet zo’n beetje ook. Wie het zekere van een miljoen doden per jaar verkiest, pleegt een misdaad tegen de menselijkheid, zeiden fervente voorstanders van de rijst. Geneticus George Church noemde het zelfs massamoord.

Heeft Greenpeace echt zo veel macht? Dat zou vreemd zijn, als je ziet hoe weinig de wereld intussen naar de organisatie luistert als het over klimaatverandering gaat. Het grootste struikelblok voor de rijst is de hele tijd het voorzorgprincipe geweest: als je niet helemaal zeker weet dat iets onschadelijk is, dan doe je het niet. Voor de introductie van chemische stoffen trekken overheden zich soms niet veel van dat principe aan, maar als het om genetisch veranderde levensvormen gaat, is internationaal afgesproken dat er uitgebreid onderzoek moet plaatsvinden voordat het wordt toegelaten op de markt.

Voor gouden rijst betekende die afspraak een enorme berg regels, die het al een heksenklus maakte om de rijst over een landsgrens heen te krijgen, laat staan om het de markt op te krijgen. En toch, in februari 2020 was er een doorbraak: in de Filippijnen mag het nu verbouwd worden.

Eind goed, al goed? Nou, nee. Andere landen zullen moeten volgen. En hoewel de toezichthouders in de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland akkoord zijn, moet toestemming voor de verkoop nog komen in de landen waar rijst het dagelijkse voedsel is, en dan moeten boeren en consumenten het nog zien zitten. Dat redden van een miljoen levens per jaar laat dus nog even op zich wachten.