Elizabeth Stuart was kort koningin van Bohemen en keurvorstin van de Palts, maar verloor haar grondgebied. Toch gaf ze zich nog niet gewonnen. Vanuit Den Haag spande ze zich in om de macht terug te veroveren, blijkt uit haar brieven. Brieven met boodschappen die beslist niet in verkeerde handen mochten vallen. Hoe regelde je dat, in het Europa van de zeventiende eeuw? 

Als je zorgt dat verzender en ontvanger allebei hetzelfde lijstje hebben, dan kun je woorden of namen in je brieven vervangen door cijfercodes. Of beter nog, door woorden of zinsnedes waarvan niet meteen opvalt dat ze iets anders betekenen. Steganografie heet dat. Elizabeth Stuart deed het beide, en het vergde Nadine Akkerman eeuwen later heel wat speurwerk om de codes te kraken.

'Laat me zo snel mogelijk weten wat je ervan vindt, op de oude manier, de artisjokken', schreef de Engelse spion Susan Hyde in 1656 aan haar broer, die in ballingschap in Antwerpen verbleef. Vreemde zinsnede, dacht onderzoeker Nadine Akkerman, die het ruim 350 jaar later las. Zou je artisjokkensap als inkt kunnen gebruiken? En inderdaad, het bleek prima te werken om onzichtbare boodschappen aan het papier toe te vertrouwen. Ze worden pas zichtbaar als je het verwarmt. En zo zijn er nog meer inkten die je pas kunt zien als je er iets mee doet, bijvoorbeeld in water leggen.

Waarom zitten er soms zulke rare vouwen en sneetjes in oude brieven, vroeg Jana Dambrogio zich in het jaar 2000 af, toen ze in de geheime archieven van het Vaticaan rondneusde. Sindsdien bestudeert ze de techniek die 'letterlocking' is gaan heten: het zodanig vouwen en bewerken van papier dat je brief beveiligd is tegen ongeoorloofd openen. In aflevering 5 van Grote vragen geeft Dambrogio een korte demonstratie, en als je er meer over wilt weten, kun je op haar site terecht. Tegenwoordig zijn zulke brieven trouwens ongeopend toch te lezen, als je een krachtig röntgenapparaat gebruikt. 

Het bezorgen van post was in de zeventiende eeuw anders georganiseerd dan nu. Postzegels bestonden nog niet; bezorging ging via postmeesters, die de ontvanger lieten betalen. Elizabeth Stuart maakte gebruik van de diensten van Alexandrine von Taxis, die in Brussel woonde. En dat had ze beter niet kunnen doen, ontdekte Nadine Akkerman aan het begin van de 21ste eeuw. Want Alexandrine was spil in een spionnennetwerk. Ze had een ploeg medewerkers die zorgvuldig brieven opende, kopieerde en weer sloot alsof ze nooit geopend waren, met waszegels en al. Akkerman vertelt er meer over in de aflevering, en wie echt het naadje van de kous wil weten, kan bij dit wetenschappelijke artikel zijn hart ophalen.

Als je vijanden helemaal niet doorhebben dat er een brief is, zullen ze die ook niet lezen. Verstoppen dus, die correspondentie. Brieven smokkelen is waarschijnlijk al zo oud als het schrijven zelf. Een heel uitgekiende methode is bekend uit het zestiende-eeuwse Engeland: stop je brief, of nou ja, minuscuul briefje, in een ei. Dat kan door de schaal eerst zacht te maken in een azijnbad, vervolgens een snee te maken en daar je papiertje doorheen te wurmen, en dan het ei in koud water te leggen. De eierschil wordt dan weer hard, alsof er niets gebeurd is. Mits de kokkin in je complot zit is dit een bewerkelijk, maar veilig communicatiekanaal.

Als je vermoedt dat je vijanden je brieven onderscheppen, kun je proberen ze via een onlogische route te laten reizen. Elizabeth Stuart liet haar post soms via vreemde omwegen naar Engeland reizen, ontdekte Nadine Akkerman in de archieven. 

Een handige manier om te zorgen dat je boodschap niet onderschept kan worden, is zorgen dat hij veilig opgeborgen zit in het hoofd van de boodschapper. Maar stel dat die ook niet alles mag weten. Dan kun je een deel van de informatie in je brief zetten, die je natuurlijk stevig op slot zet, en een ander deel mondeling laten bezorgen. Als je er dan ook nog codetaal doorheen mixt, zijn je tegenstanders helemaal het spoor bijster.