Geschiedenis herhaalt zich niet, maar rijmt wel degelijk

© VPRO

26 januari 2025

Als we over vijftig jaar terugkijken op dit jaar, wat zou dan de soundtrack worden die dit tijdperk het best vat? Wordt dat 'Y.M.C.A.' van de Village People? Het lijflied van de homobeweging waarmee nota bene Donald Trump zijn strafcampagne tegen andersgezinden begeleidde? 

Wordt Lee Greenwoods 'God Bless the U.S.A.' straks het thema onder de beelden van de deportatie van miljoenen migranten en de daarop volgende instorting van de Amerikaanse economie? 

Ik hoop in elk geval dat dan ook de Belgische regisseur Johan Gimonprez de montage doet. Zijn film Soundtrack to a Coup d’Etat is een meesterwerk. In twee uur tijd rijgt hij beelden van Koude Oorlog-samenzweringen die de dekolonisatie van Congo moesten tegengaan, aan de jazzmuziek uit diezelfde jaren zestig.

© VPRO / Imagine Film

De filmposter voor Soundtrack to a Coup d'Etat (2024)

leegroof van een land

Het verhaal is wel bekend: de eerste premier van Congo, Patrice Lumumba, werd vermoord door een samenwerking tussen de geheime diensten van de VS en oud-kolonisator België. 

Allemaal om te voorkomen dat zij hun toegang tot de uraniummijnen en andere grondstoffen na de onafhankelijkheid van Congo zouden verliezen. De moord op Lumumba maakte de weg vrij voor de corrupte Mobutu Sese-Seko, die daarna dertig jaar lang de leegroof van zijn land zou faciliteren.

De film verweeft die brute imperialistische politiek met de jazz van die tijd, waardoor een parallelle vertelling ontstaat tussen het beeld en het geluid van dit verhaal. Daarin laat de regisseur zien dat muzikanten als Louis Armstrong –tegen hun weten- onderdeel waren van die samenzwering. Armstrong wordt naar de Congolese provincie Katanga gevlogen voor een concert, dat als rookgordijn dient voor CIA-agenten die de moord op Lumumba moeten uitvoeren. ‘Vandaag heeft hij een saxofoon. Morgen is hij een spion.’

© VPRO / AFP

Premier Patrice Lumumba geeft een speech in augustus 1960, een halfjaar voordat hij vermoord wordt

niks nieuws

Er is een reden waarom die film me maar niet loslaat: er liggen heel directe lijntjes met het heden. We zien Nikita Chroetsjov als het hoofd van de Sovjet-delegatie, roffelend met zijn vuisten en schoenen op de tafels van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, terwijl hij dekolonisatie bepleit.

Ik moest denken aan al die Afrikaanse landen die onlangs de Europeanen en Amerikanen uitzwaaiden en de Russen en hun huurlingen verwelkomden. En ik denk aan de president van de Centraal Afrikaanse Republiek, Faustin-Archange Touadéra, die me geïrriteerd vroeg waarom ik zo geïnteresseerd was in zijn Russische lijfwachten. Huurlingen van Wagner.

Zijn land had tenslotte al sinds de tijd van Chroetsjov een warme relatie met Moskou. Niks nieuws.

gevestigde orde uitdagen

We zien in de film de Bandung Conferentie van 1955, waarin Nasser (Egypte), Nehru (India) en Enlai (China) zich gedragen als de vlaggendragers van een nieuwe, gedekoloniseerde wereld.

David Van Reybrouck vat deze beweging in zijn boek Revolusi: Indonesië en het ontstaan van de moderne wereld samen als een globale beweging. Toen heetten die de ‘Niet-Gebonden Landen’ - tegenwoordig de BRICS - die de gevestigde orde opnieuw uitdagen.

Hoe meer Trump zich uit die orde terugtrekt, met dichte grenzen, hoge tarieven en een stop op alle ontwikkelingshulp, hoe meer die nieuwe orde de plek van Amerika als wereldmacht zal innemen.

© Jospin Mwisha / AFP

Een soldaat van de Armed Forces of the Democratic Republic of Congo (FARDC) rijdt op een tank naar Sake, een voorstad van Goma, in een poging M23 daar tegen te houden

nergens zonder mineralen

Soundtrack to a Coup d’Etat is een eindeloze reeks van zwartwit beelden, maar af en toe flitsen er felverlichte reclames van Tesla of Apple doorheen.

Om maar te zeggen: Congo is nog steeds de grondleverancier voor de producten van Amerika’s huidige miljardairs. Elon Musk en Tim Cook stonden stoer te doen op het podium naast isolationist Trump, maar zonder Congo’s mineralen zijn ze nergens.

Terwijl ik dit schrijf, is de Oost-Congolese stad Goma omsingeld door rebellen van de M23-militie. Volgens de Verenigde Naties wordt M23 gesteund door buurland Rwanda, dat een doorvoerhaven is voor ondermeer coltan, een belangrijke grondstof voor batterijen. 
 
De strijd die Patrice Lumumba zijn leven kostte, werd door de CIA verkocht als een strijd tegen het communisme. Maar zoals Gimonprez laat zien, moest die strijd de overwinning van het grenzeloze kapitalisme veiligstellen. 

Datzelfde kapitalisme waar Musk, Cook en Trump vervolgens groot mee zijn geworden.

Lees-, kijk- en luistertips van de redactie

  • De eerste gast van het tweede seizoen van onze podcast Achter de Frontlinie is klimaatactivist Raki Ap. Na het vertrek van de Nederlanders, bezette Indonesië in 1962 het westelijke deel van het eiland Papoea. Raki’s vader, muzikant en activist Arnold Ap, werd vermoord in de gevangenis. Sinds zijn tienerjaren zet Raki de strijd van zijn vader voort. Hij vertelt over zijn activisme, hoe we klimaatverandering onmogelijk los kunnen zien van kolonisatie en over de problematiek van grondstofwinning in het globale zuiden. Luister nu hier.
  • In de jaren zestig liet fotograaf Ernest Cole door zijn lens zien wat apartheid betekende voor zwarte Zuid-Afrikanen zoals hij. Zijn fotoboek House of Bondagebetekende echter een leven verder als banneling in de Verenigde Staten. Documentairemaker Raoul Peck vertelt het verhaal van Cole aan de hand van zijn confronterende foto’s. Wat onze redacteur Marjolein betreft, een absolute must see.
  • Onze collega's van de Volkskrant schreven een uitgebreid stuk over de grenzen op het Afrikaanse continent. Vooral voor de online lezers bijzonder mooi en overzichtelijk vormgegeven.
  • Dé tip van redacteur David voor het Internationaal Film Festival Rotterdam (IFFR), dat over vier dagen begint, is Ainda estou aqui van sterregisseur Walter Salles(Central do Brasil, Diarios de motocicleta). Een intiem inkijkje in het leven van doodnormale families tijdens de brute militaire dictatuur die Brazilië ruim twintig jaar lang terroriseerde.
  • De Zuid-Afrikaanse nieuwszender ETV vertoont dit weekend het interview met de moordenaar van de Zuid-Afrikaanse communistenleider Chris Hani. Hani werd net als Lumumba vermoord onder het mom van de strijd tegen het communisme. Zijn moordenaar was de extreemrechtse Pool Janusz Walus, die vorig jaar na dertig jaar celstraf werd vrijgelaten. Hij heeft geen enkel berouw en zou de moord ‘onder dezelfde omstandigheden’ opnieuw plegen, zegt hij aan de keukentafel in Polen. Als je goed luistert, lijkt hij ook toe te geven dat Hani niet zijn eerste slachtoffer was.

Tot de volgende,
Bram Vermeulen