Circus Den Haag was ver weg.

We liepen deze week in het holst van de nacht achter de Speciale Eenheid van de Griekse brandweer aan. Die moet deze zomer de uitslaande branden op de eilanden blussen en miljoenen vakantiegangers veilig houden.

Op het eiland Kos leek de situatie rond middernacht onhoudbaar.

Harde wind blies het vuur in krullen over onze hoofden, soms meters hoog.

Een regen van brandende naalden en vonken daalde op ons neer.

Het zijn van die situaties waarvan je achteraf denkt: wat doen we hier? Ik keek naar mijn Griekse collega, Valentini Anagnostopoulou, die op slippers de brandende heuvels op klauterde.

Korte broeken, linnen shirts.

We waren de dag op zee begonnen en ook als zodanig gekleed. De tas met maskers en brandwerend schoeisel was in de haast op het verkeerde eiland blijven staan.

Het dorp in de vallei was in allerijl ontruimd, toeristen brachten de nacht door op het beton van het plaatselijke voetbalstadion.

Toen de volgende ochtend het sein ‘brand meester’ werd gegeven, raceten de toeristen terug naar hun strandbedjes.

‘Ik kom volgend jaar absoluut weer terug,’ legde een Britse toerist uit, zonnebadend langs het zwembad, terwijl de blusvliegtuigen over vlogen. ‘I love it here.’

Bij het avondeten spraken we over journalistiek in deze tijden. Valentini merkte op dat ze de laatste jaren steeds pessimistischer was geworden over het vak.

Ze begon te twijfelen aan de reden waarom ze journalist geworden was. De taak van journalisten was toch: misstanden bewijzen, de macht om verantwoording roepen, rechtvaardigheid?

Ze merkte op dat hoe harder zij en haar collega’s werkten om de bewijzen van misstanden boven tafel te krijgen, hoe luider de stilte om haar heen leek te worden.

In 2021 reisde ze af naar een dorp op het schiereiland Peloponnesos, Vasilitsi. Voor de kust had een boot met veertig vluchtelingen uit Noord-Irak schipbreuk gekregen.

De dorpelingen van Vasilitsi vingen de vluchtelingen op, gaven ze voedsel en water. En belden de kustwacht voor hulp.

De kustwacht kwam en nam de vluchtelingen mee, met de belofte ze onder te brengen. Maar toen de dorpelingen de dagen daarna informeerden wat er met de vluchtelingen was gebeurd, hielden de Griekse kustwachtofficieren zich van de domme.

Welke boot, welke vluchtelingen?

Valentini verzamelde foto’s die de dorpelingen van de Koerdische vluchtelingen hadden genomen. Ze kwam zelfs in contact met een aantal opvarenden die later in het Turkse Izmir  opdoken.

Teruggeduwd door de Griekse kustwacht, die dit vervolgens in alle toonaarden ontkende.

Haar verhaal werd gepubliceerd door de Duitse zender ARD.

En daarna? Krekels.

Geen ophef, geen parlementair onderzoek.

Ook niet toen andere media zoals de New York Times video’s wist te bemachtigen waarop (andere) pushbacks van begin tot eind te zien waren.

Ik moest denken aan de beelden die we zelf in Griekenland maakten van 93 Afghaanse vluchtelingen die door de Bulgaarse politie zwaar waren mishandeld.

Het kwam op het journaal. Maar daarna werd geen enkele Bulgaarse autoriteit om commentaar gevraagd.

'Ik ben een beetje pushback-moe,' hoorde ik op de redactie.

Pushbacks: oud nieuws.

Later werd ik gehoord door een speciale Kamercommissie die de pushbacks toch in kaart wilde brengen. Dat gaf me hoop dat er alsnog actie zou worden ondernomen.

Maar er bleek slechts een parlementariër geïnteresseerd genoeg om online in te bellen: Sylvana Simons.

In de psychologie wordt dit wel het omstandereffect genoemd.

Zelfs bij ongelukken of misdrijven die voor hun neus gebeuren, besluiten omstanders niks te doen of weg te kijken.

In de overtuiging dat een ander zal ingrijpen.

Of uit angst voor negatieve consequenties als je wel iets doet. Een journalist kan worden gebrandmerkt als 'links’ en daarmee als ongeloofwaardig.

Reddingswerker Piet Wittenberg werd in 2023 met 23 anderen aangeklaagd wegens spionage en mensensmokkel, nadat hij vluchtelingen op Lesbos had geholpen.

Een Russische journalist die zich uitsprak tegen de oorlog in Oekraïne, werd ontslagen en verloor de voogdij over haar kind.

Een Australische presentator die een tweet van Human Rights Watch over Gaza had gedeeld werd ontslagen.

Naar aanleiding van de dood van George Floyd schreef Catherine Sanderson een boek over de vraag waarom mensen besluiten te zwijgen: Why We Act. Turning Bystanders into Moral Rebels.

In dit interview met NPR legt de schrijfster uit dat mensen bang zijn geïsoleerd te raken van hun eigen groep en daarom liever zwijgen over misstanden. 

‘Als tijdens een vergadering iemand iets racistisch of seksistisch tegen een collega zegt, zegt niemand daar iets over. Maar na afloop zeggen ze in vertrouwen dat ze het allemaal heel erg vonden wat er werd gezegd en dat ze de betreffende collega wel steunden – in gedachten. Vaak blijkt dat iedereen er zo over denkt maar te bang of beschaamd is om zich uit te spreken.’

Dit gedrag wordt versterkt als misstanden worden gepleegd door autoriteiten, schrijft Sanderson in haar boek. Ze zag het gebeuren tijdens het presidentschap van Donald Trump.

'President Trump zei [vóór zijn verkiezing in] 2016 dingen die veel Republikeinen problematisch vonden. En toch zeiden ze niks.

'Dus als je dan later zijn uitspraken te ver vindt gaan moet je eerst toegeven dat je al die eerdere uitspraken stilzwijgend hebt laten gebeuren. Dat is psyschologisch nogal lastig.'

Ze noemt dat het ‘hellend vlak’-effect.

Dat zal velen in Den Haag ook bekend in de oren klinken.

• Een interessant artikel in The Observer deze week legt de link tussen hitte en welvaart. In grote lijnen lijkt het erop neer te komen dat hoe warmer het klimaat ergens is, hoe slechter het economisch gezien met het gebied gesteld is.
• Dit vond ik een fascinerend verhaal om te lezen. Een van de belangrijkste schrijvers over het Derde Rijk, de in Israël geboren Omar Bartov, ging op de Ben Gourion Universiteit in Beershaba in gesprek met ultrarechtse jeugd en Israelische reservisten, net teruggekeerd uit Gaza.
• Het zal je vast niet ontgaan zijn dat er sinds drie weken hevige protesten zijn in Kenia. De International Crisis Group vatte samen wat er de afgelopen tijd is gebeurd en geeft context aan de rellen, waarbij tot nu toe al 39 doden vielen en honderden Kenianen gewond raakten.
• In de nieuwe 2Doc Moeder Suriname - Ma Sranan vertelt schrijver en filmmaker Tessa Leuwsha het verhaal van een Surinaamse wasvrouw, geïnspireerd op haar eigen grootmoeder. 
• Brenda Biya (26), de dochter van de 91-jarige president van Kameroen die al sinds 1982 aan de macht is in het land, heeft op Instagram de liefdesrelatie met haar Brazilliaanse vriendin wereldkundig gemaakt. In Kameroen is homoseksualiteit straf- en vervolgbaar, iets waar mensenrechtenorganisaties al jaren tegen strijden. Lees er meer over bij BBC Africa.
• En we moeten natuurlijk niet vergeten dat er een nieuwe Achter de Frontlinie te beluisteren is: in deze aflevering spreken we met Adriaan van Dis over zijn vader, zijn essay De kolonie mept terug! en over Zomergasten. Goed om te weten: het gesprek werd opgenomen voor bekend werd dat hij zich wegens gezondheidsredenen terugtrekt als presentator van dat programma. Luister nu in je podcastapp.

Tot de volgende,
Bram Vermeulen