Islam light? Weinig kans

Sarajevo – daar start Jan Leyers zijn zoektocht naar de ‘Europese islam’. Een term die staat voor zoiets als een vrijere, verlichte islam, aangepast aan deze tijd. Bestaat die?

Door de straten van de Bosnische hoofdstad lopen hipsters. Leyers spreekt er twee zussen aan die een kledinglijn runnen, kleding zonder islamitische referenties, maar geïnspireerd op Europese kunst. Een van de zussen draagt een hoofddoek, de ander niet. Vrije keuze, zeggen ze; niets is verplicht.

In een andere scène laat Leyers zijn baard scheren door een moslimvrouw. Haram, zo’n fysieke aanraking tussen een islamitische vrouw en een westerse man – zou je denken. Maar nee. ‘Hier is alles normaal,’ lacht de dame met het scheermes.

Een hoopgevend begin. Kan deze relaxte, Bosnische islamversie model staan voor een bredere beweging, die Europese, vrije islam? Om maar met de deur in huis te vallen: Jan Leyers, nu met een spuitwater gezeten op een Antwerps terras, is daar sceptisch over.

Het is begin augustus, het leeuwendeel van de reizen voor zijn nieuwe serie heeft hij inmiddels achter de rug: Bosnië, Hongarije, Oostenrijk en Denemarken – om maar een paar landen te noemen. In Boedapest sprak hij een tot de islam bekeerd hippiestel.

‘Zij verzekerden me dat de islam niet om strenge regeltjes draait, maar alleen een zaak van het hart is,’ vertelt Leyers. ‘Hasan Özdag, een bejaarde banketbakker in Keulen, vertelde me dat God niet meer van je vraagt dan dat je vriendelijk bent tegen de mensen. Maar daartegenover staat het islamitische jeugdkamp dat ik bezocht in Hongarije, waar de organisator me vertelde dat dieven moeten vrezen dat hun hand eraf gaat.’

(artikel loopt door onder afbeelding)

Terug naar Sarajevo. Dat moslims de islam daar zo vrijzinnig belijden, is historisch gegroeid. Leyers: ‘Christenen en moslims zijn daar al vierhonderd jaar elkaars buren en spreken dezelfde taal. Het is een proces van assimilatie. Door invloed van de christenen is de islam daar versoepeld en losser geworden.’

En daar zijn lang niet alle Bosnische moslims blij mee. Sommige jonge moslims vinden juist dat het strakker moet, terug naar de ‘ware’ islam. Zo ontmoeten we Damir Saracevic, een jonge man geboren en getogen in Sarajevo die in Amerika heeft gestudeerd. Nu is hij terug in Sarajevo en werkt hij als marketingmanager voor een IT-bedrijf. Hij vindt al die vrije gebruiken onder zijn collega-moslims, zoals alcohol drinken en geen hoofddoek dragen, maar niets.

Wat Leyers fascineert, is de afwezigheid van jonge moslims die zich afzetten tegen de traditionele islam van hun ouders. ‘In Europa hebben we ons als christenen binnen een à twee generaties ontkerkelijkt,’ verwondert Leyers zich. ‘We hebben God ten grave gedragen. Ik zie jonge moslims hiertoe geen aanstalten maken.'

'Er zijn er veel die niet naar de moskee gaan en voor wie geloof niet veel meer betekent, maar daar blijven ze discreet over, ze komen er niet in het openbaar voor uit. Ik zie ook geen brede beweging om de Koran niet langer als het letterlijke woord van God te beschouwen, maar voortaan allegorisch of metaforisch te nemen. Het blijven enkelingen die zich daar ondubbelzinnig over uitspreken.’

‘Er is geen Europese islam,’ stelt Damir Saracevic al meteen in de eerste aflevering. Later in de documentaire reeks komt de Duitse activiste Zana Ramadani voorbij. Zij groeide op in een islamitisch nest maar heeft de islam van zich afgeworpen.

De islam biedt geen ruimte voor interpretatie, zegt zij onomwonden. Een zedige vrouw draagt een hoofddoek, een moslima die dat niet doet is geen moderne moslima, zij is een onzedelijke vrouw en dus een slechte moslima. Punt.

Leyers: ‘In de islam is duidelijk te checken of je een goede moslim bent. Kun je een goede christen herkennen aan zijn smaak? Aan wat hij draagt? Of aan wat hij eet? Nee. Op een huwelijksfeest drinken de katholieken en de vrijzinnigen dezelfde pinten bier en dansen ze op dezelfde muziek. Met moslims is dat anders. Er is een islamitische manier van eten, kleden, bidden, van hoe je handel drijft, van bankieren en van hoe je de deur open maakt. Het is een 24/7-ding.'

'Bovendien zijn islamitische regels absoluut en voor eeuwig, je kunt ze niet veranderen. De regels aanpassen aan de tijd is niet im Frage. Anders kun je aan de gang blijven iedere tien, twintig jaar. Want wat is waarheid? Wat de meerderheid van de mensen in een bepaalde periode vinden? De islam staat vast, iedereen weet altijd waar die aan toe is.’

(artikel loopt door onder afbeelding)

Tien jaar geleden bereisde Leyers de islamitische wereld buiten Europa, zich afvragend of er sprake was van een clash tussen de islam en het Westen. De VPRO zond deze toektocht uit in de tiendelige documentairereeks De weg naar Mekka.

In 2011 reisde Leyers voor het programma De weg naar het avondland vanuit Ethiopië naar Europa om zich wederom te laten confronteren met mensen en culturen die andere waarden en normen hanteren dan onze westerse cultuur. Een flink deel van die landen waren moslimlanden. Nu dompelt hij zich opnieuw onder in de islam, maar dan dichtbij bij huis, op het eigen continent. Wat is zijn persoonlijke fascinatie met de islam?

Leyers: ‘Het feit dat de islam iets vertrouwds heeft, maar toch ook weer ontzettend anders is. Het is een monotheïstische godsdienst. Daar ben ik mee bekend. Ik ben katholiek opgegroeid en gedoopt. Op mijn elfde ben ik van mijn geloof gevallen; de schuld van de onderpastoor. Hij bereidde mij voor op het vormsel en zei: “God is liefde.” Het was op een woensdagmiddag. Hij voegde eraan toe: “Maar het is niet de love, love, love waar de Beatles over zingen.” Ik moest kiezen tussen John Lennon en de onderpastoor. Een keuze die snel was gemaakt.'

'Deze anekdote is voor mij tekenend: waar je voor kiest heeft vaak meer met esthetiek te maken dan met theologie. Waarom zijn onze streken gekerstend? Omdat mensen dol waren op wierrook en prachtige kerken. En daar hoort dan ook een beetje theologie bij. Als je naar een popfestival gaat, is dat niet alleen omdat je de muziek goed vindt, maar vooral omdat je daar onder mensen bent die er een beetje hetzelfde uitzien zoals jij en ongeveer hetzelfde denken. Het is een vormelijk gebeuren waar je je lekker bij voelt.'

'Mijn moeder, nog steeds gelovig, heeft zich nooit afgevraagd hoe het nu zit met de Heilige Geest. Een orgel in de kerk hoort bij haar leven, zoals een hifi-installatie in mijn leven hoort. Je hart heeft vaak al gekozen voordat je toekomt aan de vraag: God of Allah? Esthetiek, daar draait het om. Bij die esthetiek hoort in de islam ook het hele groepsgebeuren, dat is daar veel intenser dan in onze christelijke kerken. Veel sensueler en lichamelijker.'

'Je bidt dicht naast elkaar, op een tapijt, op je blote voeten, schouders raken elkaar. Ik vind dat geweldig. Christelijke kerken zijn heel kil. Je zit allemaal apart op een houten stoel en als je elkaar op de koude marmeren tegels per ongeluk aanraakt excuseer je je onmiddellijk. Dergelijke dingen voedden mijn fascinatie voor de islam al voordat ik aan de ideologische kwesties toekwam. Ook de gastvrijheid onder moslims vind ik prachtig.'

'Na vijf minuten praten krijg je thee aangeboden en als je tien minuten doorpraat, moet je blijven eten. Ik weet niet waar jij woont, maar in mijn dorp kun je de hele dag op een hoek staan, niemand die je uitnodigt. Hier is het ieder voor zich. Beide hebben voors en tegens. De keerzijde van het groepsgevoel is het beklemmende. Je komt er niet snel uit en je mag niets zeggen wat de groep schoffeert.'

Bestaat het individu überhaupt in de islam? Veralgemeniserend: nee. Het belang van de gemeenschap primeert, daar ga je als individu niet tegenin. Wat al helemaal niet bestaat, is het twijfelende individu, stelt Leyers zelf zonder enige twijfel. ‘En dan bedoel ik: in het openbaar je religieuze twijfels uiten. Als gedachtenoefening jezelf eens voorstellen dat de islam niet waar is en dat Allah niet bestaat, is voor een vrome moslim een haast onmogelijke opgave. Terwijl een ware katholiek iemand is die op z’n minst één keer door een diepe crisis is gegaan en van zijn geloof is gevallen. Je gaat een klooster in. In retraite.'

'Moslims mogen niet twijfelen. Ik hoorde op mijn reizen in Europa veel heftiger uitspraken dan tien jaar geleden onder moslims in de islamitische landen die ik bezocht. In Londen zei een man mij frank en vrij dat je gedood moet worden wanneer je van je geloof valt. Ik vind het schokkender om zoiets in Engeland te horen dan onder een palmboom in de Nijldelta.'

'En het zijn geen achtergestelde mensen in arme wijken die dat zeggen hè, het zijn intelligente mensen. Ze weten ook waar ik voor sta: seculiere mensenrechten. Maar ze hebben zoiets van: waarom zou jouw waarheid boven de mijne staan? Het wordt al snel een Beethoven versus Frans Bauer-discussie: wie van de twee is beter?'

'Je stuit op de gevolgen van ons postmoderne cultuurrelativisme. Ik heb geen enkel argument om tegen die moslimman te zeggen dat wat hij vindt niet goed is. Wij hebben zelf God gedood en nu is er voor ons geen waarheid meer. Maar zij hebben de Koran, dat is de waarheid.'

(artikel loopt door onder de afbeelding)

Kieper je die waarheid overboord, dan win je weliswaar vrijheid maar je betaalt er volgens Leyers ook een prijs voor: eenzaamheid. En dat weerhoudt jonge moslims ervan om de islam los te laten. ‘Een moslimvader zei mij op een van mijn reizen dat hij beslist niet wilde dat zijn zoon Europeaan zou worden. Want: “Europeanen leven alleen.” Hij keek mij indringend aan en zei: “Jullie boeken zeggen dit, jullie muziek vertelt mij dit en jullie films vertellen mij dit.” Daar heb je het weer: de esthetiek. Die is enorm belangrijk.'

'Moslims blijven bij de islam voor de geborgenheid, voor de gezelligheid. Ik ben erg pessimistisch over de maakbaarheid van de geschiedenis. Er is in 1300 in de buurt van Firenze nooit een comité samengekomen dat in stemming bracht wie er voor de invoering van de renaissance was. We kijken nu terug en constateren dat er zoiets is ontstaan. Het begint bij individuen die zich vrijmaken en daar openlijk voor uit durven komen. En daar heb ik in de islamitische wereld, binnen en buiten Europa, weinig voorbeelden van gezien.'