Man, bevrijd uzelf

Wat zijn de normen voor mannelijkheid? ‘Niet huilen, zelfverzekerd zijn, zelfstandig, competitief, vrouwenverslinders, wraakzuchtig, stoer, een leider, emotieloos, dominant en niet bang.’ De mannen die in de documentaire Man Made een workshop volgen, kunnen ze moeiteloos opnoemen. Het zijn eigenschappen die mannen de afgelopen eeuwen misschien ver hebben gebracht, maar de zaken zijn aan het veranderen.

In het licht van verschuivende verhoudingen tussen de genders en het gegeven dat veel mannen het idee hebben dat ze in de verdrukking zitten, onderzoekt Bergman het construct man. Ze doet experimenten, spreekt mannen op de voetbalclub en mannen die eerder vrouw waren. Ze bezoekt een bijeenkomst met Jordan Peterson, de omstreden Canadese psycholoog die zich verzet tegen het in zijn ogen doorgeslagen feminisme. In IJsland bezoekt ze een basisschool waar jongens en meisjes een gedeelte van de tijd apart les krijgen, en de meisjes assertiviteitstraining doen terwijl de jongens elkaar verzorgen en nagels lakken. Zo stelt ze de huidige mannelijke normen aan de kaak en vraagt ze zich af hoe het anders kan.

Waarom heb je dit onderwerp gekozen?

Sunny Bergman: ‘Ik ben al lang bezig met feministische thema’s en spreek hierover ook vaak in het openbaar. Dan ga je wel een patroon ontdekken in hoe sommige mannen op je reageren. Een bekend fenomeen is mansplaining, waarbij mannen zaken gaan uitleggen aan vrouwen. Het overkomt mij vaak dat mannen het ingewikkeld vinden om te accepteren dat ik meer van iets afweet. Verder staat het begrip toxic masculinity momenteel veel in de belangstelling. Daardoor raakte ik geïnteresseerd in de werking van mannelijkheid. Een tijd geleden vroeg een man aan mij: “hoe kunnen we jullie helpen met de feministische strijd?” Toen dacht ik: het is niet alsof wij vrouwen uit het moeras getrokken moeten worden. Het zou meer helpen als je naar jezelf kijkt. Er ging een idee rijpen: als we gelijkwaardigheid tussen de genders willen bereiken, moeten vooral mannen emanciperen. Het is niet zo dat vrouwen en masse mensen onderdrukken, of seksueel geweld of terroristische aanslagen plegen. Maar toch kijken we niet vaak naar dat wat de mensen die dat wel doen, gemeen hebben, namelijk hun mannelijkheid.’

Toch komen mannen er helemaal niet zo slecht vanaf in de film.

‘Nee, ik ben zelf ook verbaasd dat ik zo’n vriendelijke film heb gemaakt. Het is best een lieve documentaire geworden, terwijl ik ook wel boosheid naar de man als maatschappelijk construct in me heb. Maar ik moest het onderwerp afbakenen. De film focust nu op de manier waarop we als maatschappij jongens opvoeden tot man, waarbij de kwetsbare kant niet wordt toegestaan. Ik weet nog dat ik al jong merkte: jongens worden goed in iets, zoals skateboarden of muziek maken, en dat is dan wat ze bindt. Meisjes praten daarentegen heel veel samen. Uiteindelijk is het jammer voor jongens dat ze die emotionele ontwikkeling die meisjes daardoor wel hebben, missen. De sfeer onder mannen onderling is er vaak een van pochen en afzeiken, vertellen mannen me. Zet ze bij elkaar, en ineens moeten er seksistische grappen gemaakt worden. Het is moeilijk om tegen die mannencultuur in groepen in te gaan.’

Het gaat ook niet zo goed met de man, zeg je. 

‘Het suïcidecijfer onder mannen is vier keer zo hoog, ze zoeken minder snel hulp bij psychische problemen, hebben meer last van verslavingen, de gevangenissen zitten vol met mannen. Jongens doen het minder goed op school. Vrouwen laten steeds meer hun stem horen, zoals te zien is aan de vrouwenmars en de #metoo-beweging. Die opmars is niet meer te stoppen en voor sommige mannen is dat bedreigend. Ze hebben het gevoel dat ze niet meer mogen zijn wie ze zijn en dat ze niet gehoord worden. Dat is nieuw voor ze, aangezien ze natuurlijk altijd de bovenliggende partij zijn geweest. Natuurlijk geldt dit niet voor alle mannen, wereldleiders als Trudeau en Obama noemen zichzelf feminist en er zijn genoeg mannen die wel in contact staan met hun gevoel. Maar het gaat mij om de patronen in de maatschappij.’

Geldt dat ook voor de traditionele rollenpatronen?

‘Die zijn de laatste jaren natuurlijk best veranderd, maar een situatie zoals bij ons thuis, waarin mijn vriend meer in het huishouden doet en ik meer werk, zie je nog steeds heel weinig. Ik ben ook nog steeds degene die de agenda in de gaten houdt wat betreft school en dokters- en tandartsafspraken. Daarom vind ik dat we moeten kijken naar de rol van de man. Zaken als vrouwen aan de top van het bedrijfsleven en huiselijk geweld worden vaak gezien als vrouwenissues. Terwijl het door de mannen komt dat vrouwen nog steeds zo veel in huis moeten doen.’

Kun je je voorstellen dat mannen in de war raken door de verschuivende verhoudingen?

‘Ik kan me wel voorstellen dat het verwarrend is voor mannen dat vrouwen aan de ene kant vinden dat ze hun gevoelens moeten uiten, en aan de andere kant wel vallen op een dominant type. Als je jong bent en je wordt voortdurend geconfronteerd met vrouwenrechten en feminisme, terwijl het met jezelf niet zo goed gaat, kun je denken: waar is de hulp voor mij dan? Dat begrijp ik ook. Maar dat je in de war bent door het feminisme, dat vind ik wel vreemd. Zoals Jordan Peterson, die suggereert dat feminisme de grootste bedreiging voor de wereldorde is.’

Je hebt zelf twee zoons van 15 en 17. Hoe staat het met hun beeld van mannelijkheid?

‘Wij zijn natuurlijk een feministisch huishouden, de traditionele rolpatronen gelden bij ons niet. Aan de andere kant is David een behoorlijk masculiene man. Hij snijdt het bevroren brood bijvoorbeeld met een elektrische zaag. Toen mijn zoons klein waren, speelden ze wel met poppen, maar dat hield meteen op toen ze naar de basisschool gingen. In zo’n klaslokaal heersen bepaalde ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid en het is heel moeilijk om je daar als kind aan te onttrekken.

Ze zijn nu op een leeftijd dat ze zich afzetten. Ik merk dat een bepaald conservatief gedachtengoed in de mode is, ook vanwege YouTubers. Maar aan de andere kant zijn op school vernieuwende lessen over gender en identiteit en hebben ze allebei iemand in de klas die transgender is. Ik denk wel dat ze dankzij de gesprekken die ze thuis hebben meegekregen, kritisch kunnen nadenken. Ik heb mijn zoons niet echt betrokken bij de film, ze houden er niet van om in het middelpunt te staan. Maar ik merk bij hen ook wel die worstelingen met mannelijke stereotypen. Tot de puberteit werd er volop geknuffeld, en ineens mag dat niet meer.’

Had je een dochter anders opgevoed, denk je?

‘Ik was altijd bezig met dingen als: Barbie is slecht voor het zelfbeeld van jonge meisjes. Maar toen ik een vriendin eens wees op de Barbies van haar dochter, zei zij: “kijk dan waar jouw zoontje mee speelt.” Dat was een hulk met een uitklapbare mitrailleur in zijn buik. Toen dacht ik: oh ja, ze heeft een punt. Maar dat jongens ook lijden onder die ideeën van mannelijkheid, dat kwartje is pas wat later gevallen. Als mijn zoons nu klein waren, had ik misschien wat meer de nadruk gelegd op het feit dat ze ook hun zachte kanten mogen tonen.’

Wat kunnen mannen doen om te emanciperen?

‘Ik denk dat het sowieso al goed is om na te denken over die structuren. Vaak zien mannen zichzelf als de norm, en vrouwen als afgeleide daarvan. Veel mannen lezen bijvoorbeeld nog steeds niet graag boeken die geschreven zijn door een vrouw, dat is ‘wijvenliteratuur’. Terwijl wij vrouwen ook allemaal de Grote Drie moesten lezen. We zijn gewend om ons te verplaatsen de ander. Je als man bewust zijn van het feit dat mannelijkheid een construct is en dat je als man ook op een bepaalde manier gesocialiseerd wordt, dat is stap één. Dan ga je nadenken: wat vind ik normaal en kan het ook anders?

Natuurlijk zijn alle mannen verschillend en hebben ze allemaal andere eigenschappen, daarom is de film ook een zoektocht naar de man als mens: in hoeverre mag de man al zijn menselijke eigenschappen benutten?’

Had een man deze film ook kunnen maken?

‘Ik heb me wel afgevraagd of ik deze film wel moest maken, omdat ik zelf niet tot de groep behoor. Bij Wit is ook een kleur werkte ik met een redactie die volledig niet-wit was, omdat witheid analyseren beter gaat als je niet tot dat dominante perspectief behoort. Dat is met mannelijkheid volgens mij ook ten dele zo. Het is als een goudvis in de kom, ze zijn nooit buiten de kom geweest. Natuurlijk was de film anders geworden als hij door een man gemaakt was. Hij had persoonlijker kunnen reflecteren en makkelijker een kwetsbare kant laten zien. Ik kan dan weer reflecteren op hoe ik als vrouw ook aan het construct meedoe.’

Wat kunnen wij vrouwen doen om de patronen te doorbreken?

‘Als we zeggen dat een bepaald gedrag niet gewenst is, maar toch dat gedrag belonen, dan helpen we natuurlijk niet. Als ik kijk naar mijn geliefdes, dan zie ik wel een stoerheid die ook bepaalde nadelen heeft. Dus dan zouden we eigenlijk niet op dat soort mannen verliefd moeten worden, maar dat is natuurlijk lastig. We zijn zelf ook zo gesocialiseerd om die stoere types als echte man te zien.’

Wat heb je geleerd van je zoektocht?

‘Dat mannelijkheid ook een gevangenis kan zijn en dat we mannen niet volledig mens laten zijn als we vasthouden aan het traditionele beeld van mannelijkheid. Feminisme is goed voor mannen, omdat het betekent dat zij ook volledig mens mogen zijn. Ze moeten het dus niet als een bedreiging zien. Er ligt geen mannenhaat aan ten grondslag, maar juist empathie en liefde voor de man.’

Verwacht je bij deze documentaire weer zo veel ophef als bij je eerdere films?

‘Ik weet het niet. Ik heb al veel films gemaakt, maar blijf me erover verbazen waar mensen zich allemaal boos over kunnen maken. Ik kan me niet voorstellen hoe mannen zich hierdoor aangevallen zouden kunnen voelen. Maar misschien worden mensen al boos als ze jongetjes nagellak op zien doen.’