2Doc: Hiroshima
Donderdag 6 augustus 2015, 22.45 uur, NPO 2 en daarna online te bekijken tot 13 augustus 2015
2Doc:
Hiroshima
Eén klap en alles was weg. Zeventig jaar nadat atoombom 'Little Boy' op Hiroshima viel, zijn de sporen in de Japanse stad nog steeds zichtbaar. In de documentaire 'Hiroshima' beleven we de aanloop naar de inslag en de verwoestende nasleep. 'Een noodzakelijk kwaad om de oorlog te beëindigen', zo verdedigde de Amerikaanse regering het bombardement. Maar was dat al die slachtoffers waard?
Een enorme vuurbal, duizenden graden heet. Binnen een straal van twee kilometer wordt vrijwel alles verwoest. Mensen verbranden levend. Van sommigen blijft alleen een schaduw achter. Zwarte, radioactieve regen valt uit de lucht. Talloze gevallen van kanker. Een toename in het aantal miskramen. Volgens het Hiroshima Peace Memorial Museum zouden eind 1945 rond de 140.000 doden zijn gevallen als gevolg van de eerste atoomaanval uit de geschiedenis.
Op 6 augustus 2015 herdenkt de wereld het Amerikaanse bombardement op de Japanse havenstad, dat de Tweede Wereldoorlog korter had moeten maken. Of dit gelukt is, en of dit de werkelijke motivatie achter het bombardement was, is omstreden. Feit is wel dat het niet bij die ene aanval bleef: drie dagen later volgde nog een atoombom op een Japanse havenstad, ditmaal Nagasaki. Kort daarna gaf Japan zich over.
De herdenking van de atoomaanval is aanleiding voor de VPRO om een nieuwe Britse documentaire van Lucy van Beek, Hiroshima, uit te zenden. Hierin komen alle gruwelijkheden aan bod en vertellen nog levende ooggetuigen over hun ervaringen. We bespreken de documentaire met schrijver en Azië-deskundige Ian Buruma (1951), die in boeken als Het loon van de schuld en 1945 onder meer de herinnering aan de atoombom analyseerde.
Wat vindt u van de documentaire?
'Ik vind het sterk dat overlevenden van de atoomaanval aan het woord komen, maar de conclusies van de documentaire vind ik iets te gemakkelijk. Aan het eind wordt alleen maar vrede gepredikt, maar daarmee loop je natuurlijk om de grote problemen van atoomwapens heen. We hebben ze nu eenmaal, ze verdwijnen niet, ze zullen ook nooit verdwijnen, en dan is de vraag: wat moeten we ermee?'
Aan het eind van de documentaire zien we papieren lantaarns, die op een rivier in Hiroshima drijven ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de atoomaanval…
'Ja, dat is best een mooi gezicht en het is geen slecht einde, maar wel een beetje clichématig.'
U vindt de herdenking van de atoomaanval clichématig?
'Nou, een beetje, omdat het een beetje een religieuze sfeer heeft, met monumenten voor de vrede, symbolische ceremonies en dat soort dingen. Als we maar veel kaarsen aansteken, hopen op vrede en waarschuwen tegen oorlog, dan worden we misschien betere mensen. Maar betere mensen moeten we niet worden, we moeten ervoor zorgen dat we het potentiële geweld in de hand kunnen houden.'
Is Hiroshima in die zin anders dan andere oorlogsherdenkplaatsen?
'Er zijn verschillende manieren waarop je een oorlog kunt herdenken. Herdenkingsmonumenten van de Eerste Wereldoorlog gaan meestal over patriottisme. Bij de Tweede Wereldoorlog is dat al een stuk minder, daarbij gaat het meer over het herdenken van de doden. Maar herdenken als een soort vredesbeweging, dat is nogal specifiek voor de atoombomherdenking. Dat heeft ook te maken met het feit dat Japan een pacifistische grondwet heeft [die werd ingevoerd na de Tweede Wereldoorlog en Japan verbiedt om oorlog te voeren, red.]. Die grondwet wordt in Japan gezien als een soort baken die de rest van de wereld zou moeten volgen.'
Vindt u het belangrijk dat de atoomaanval op Hiroshima wereldwijd herinnerd wordt?
'Ja, want het is natuurlijk een wapen dat nooit zou moeten worden ingezet. Het is daarom goed dat we aan Hiroshima worden herinnerd. Of het herinneren toekomstig gebruik in de weg staat is een tweede, maar het blijft belangrijk om te weten wat de gevolgen zijn. Te meer omdat de capaciteit van atoombommen tegenwoordig alweer vele malen groter is dan in 1945.'
Toch schreef u in uw boek Het loon van de schuld dat er respectabele opinies bestaan die het gebruik van de atoombom tegen Hiroshima verdedigen.
'Jawel, maar ik heb het dan niet over een morele verdediging van de aanval. Je kunt verdedigen dat de atoombom de Tweede Wereldoorlog ietsje korter heeft gemaakt. We zullen het nooit weten, dat is niet te bewijzen. Er wordt vaak aangenomen dat omdat je de atoomaanval moreel verwerpelijk vindt, je ook niet kunt verdedigen dat deze enig nut heeft gehad. Maar dat zijn twee verschillende vragen.'
Hoe verdedigt u dat de atoombom de Tweede Wereldoorlog mogelijk korter heeft gemaakt?
'Mijn argument is eigenlijk dat het Japanse oorlogskabinet alleen een unaniem besluit kon nemen. En zelfs na de atoombom had dit kabinet nog steeds niet unaniem besloten om zich over te geven. Mogelijk heeft de atoomaanval op Hiroshima ertoe bijgedragen dat ze zich toch overgaven. Niet om humanitaire redenen, maar omdat de echte militaristische die hards in het kabinet hiermee een excuus hadden om te kunnen zeggen: "we hebben de oorlog eigenlijk niet echt verloren, maar dit is een wapen waar verder niet tegen te vechten is". Ze konden hun gezicht dus een beetje redden.'
In uw boek Het loon van de schuld schreef u kritisch over een monument voor omgekomen Koreanen bij de atoomaanval, dat 'verstopt' zat in een 'hoekje' buiten het Vredespark. Sinds 1999 is dit monument naar het Vredespark verplaatst. Betekent dit dat Hiroshima een meer universeel symbool geworden is sinds de tijd dat u uw boek schreef?
'Ik denk niet dat het iets met mijn boek te maken heeft. In Japan zelf is er natuurlijk ook kritiek geleverd op dat soort dingen en ze hebben ingezien dat ze daar iets aan moesten doen. Ik geloof dat er nu ook meer aandacht in musea in Hiroshima is over de oorlog die heeft geleid tot de atoombommen. Voorheen werd daar eigenlijk geen woord over gerept, alsof die atoombom maar gewoon uit de heldere lucht kwam vallen. Dat is nu geloof ik een stuk beter.'
Hoe vindt u dat de atoomaanval op Hiroshima tegenwoordig herinnerd wordt?
'Er wordt wel eens gedaan alsof de atoomaanval op Hiroshima moreel van een heel andere orde was dan andere bombardementen, maar daar heb ik altijd een beetje over getwijfeld. De moraal van het bombarderen van een burgerbevolking op grote schaal is op zichzelf natuurlijk al heel aanvechtbaar, en ik weet niet of het nu echt zo’n enorm verschil maakt of je met brandbommen in één nacht honderdduizend mensen om het leven brengt, zoals in Tokio is gebeurd, of met een atoombom.'
Is het belangrijk dat de atoomaanval op Nagasaki ook herdacht wordt?
'Wel als je vindt dat een doel van het herdenken is dat je iedereen herdenkt. Het is een beetje alsof je bij een Holocaust-herdenking alleen de slachtoffers van Auschwitz zou herdenken. Dat zou toch heel merkwaardig zijn. Dus wat dat betreft denk ik wel dat Nagasaki meer zou kunnen worden herdacht. Het gaat altijd over Hiroshima, Nagasaki wordt altijd een beetje vergeten.'
Waarom denkt u dat Nagasaki wereldwijd minder aandacht krijgt?
'Wereldwijd omdat Nagasaki de tweede keer was. Mensen kunnen maar één symbool tegelijk in hun hoofd hebben, en dat is nou eenmaal Hiroshima. Hiroshima heeft een symboolfunctie gekregen.'
Vindt u dat er in Nederland überhaupt genoeg aandacht is voor de Tweede Wereldoorlog zoals die buiten Europa gevochten is?
'Nee, daar is volgens mij onvoldoende aandacht voor. Mensen weten en schrijven veel minder over de niet-Europese geschiedenis van de oorlog. En wat mensen dan wèl weten, wat ze op school leren – misschien is dat volkomen veranderd, maar ik denk het niet – daarbij ligt de nadruk heel erg op de hongerwinter, de bezetting, Anne Frank en dat soort dingen.'
©
Daan Hovens
2Doc: Hiroshima
Donderdag 6 augustus 2015, 22.45 uur, NPO 2 en daarna online te bekijken tot 13 augustus 2015