Documentaires laten je een stukje van de werkelijkheid zien. Een voor je ogen waar gebeurend verhaal, zeg maar. En het is meestal niet de bedoeling dat je daar als kijker onverschillig bij blijft. Nee, de makers hebben een missie. Kunnen ze echt iets veranderen?

'Ik geloof niet dat je met een documentaire de wereld kunt verbeteren', zegt Cherry Duyns, gevierd documentairemaker, in Vreemder dan fictie. 'Was het maar waar', reageert zijn interviewer, Sinan Can. En toch. In hetzelfde programma zegt Sarah Sylbing even later dat een heel belangrijke drijfveer voor haar is dat ze misstanden aan de kaak wil stellen. De serie Schuldig, die ze met Ester Gould maakte, veroverde heel Nederland en gaf de discussie over schuldenproblematiek op z'n minst een flinke zet. Bij de start van hun recente serie Klassen zei Gould tegen de VPRO Gids: 'Je kunt dingen in beweging krijgen, dat is de kracht. Daar zijn we met Schuldig maximaal in geslaagd.’ 

Kende je de serie nog niet? Hier is de trailer, uit 2016.

Dus hoe zit het nou? Zijn documentaires altijd een druppel op een gloeiende plaat, of kunnen ze soms toch de druppel zijn de die emmer doet overlopen?

dit kan zo niet langer!

Soms laat een documentaire je van de ene verbazing in de andere vallen. Ineens zie je dat de wereld anders in elkaar zat dan je dacht. Vreemder dan fictie, en vaak onrechtvaardiger dan je had verwacht. Dat roept veel meer gevoelens op dan hetzelfde verhaal op papier. Iedereen had bijvoorbeeld al lang kunnen weten dat er kinderen tussen wal en schip vielen in de jeugdzorg, maar die boodschap kwam pas echt aan toen Maasja Ooms in de documentaire Alicia de verbijsterende lotgevallen van één zo’n kind liet zien. Bekijk de openingsscene van deze film uit 2017 en je snapt meteen dat hij veel emoties en ook veel actiebereidheid opriep. Dit kon zo niet langer!

‘Als beginnende maker had ik veel hoop dat ik met films iets kon veranderen,’ zei Ooms in dit interview over de impact van haar film. ‘Later veranderde dat en zag ik films steeds meer als een document voor op de grote hoop: er wordt zoveel gemaakt. Het is belangrijk om dingen aan te blijven kaarten, maar ik had er niet de fiducie in dat het zoveel los zou maken. Ik vind het heel hoopvol dat dat nu wel gebeurd is. Of het vastgeroeste systeem kan veranderen, weet ik niet, maar ik hoop het wel.’ Dat laatste is vier jaar later nog steeds de vraag, ook na een serie bijeenkomsten en een manifest waar zij en haar producent veel tijd en energie in hebben gestoken.

de allereerste

Niet elke documentaire maakt zo veel los, uiteraard. Daar zijn ze ook niet altijd op gericht. Check bijvoorbeeld Het lied van de klok, de allereerste documentaire die ooit op de Nederlandse televisie te zien was, op de allereerste uitzenddag: 2 oktober 1951. Die gaat over het gieten van klokken in Heiligerlee. Kijk maar mee:

Die film werd op maximaal vijfhonderd televisies bekeken, want meer waren er gewoon nog niet in Nederland. Hij zette kijkers niet aan tot maatschappelijke verandering, maar probeerde wel degelijk hun gevoel te bespelen. Wees trots op onze Nederlandse klokgiettraditie, onze export, onze cultuur!

het witte superioriteitsdenken

Het tegenovergestelde kan ook: een documentaire maken die een schaduwkant van de Nederlandse cultuur laat zien. En dan staat niet iedereen te juichen, ondervond Shamira Raphaëla. Ze wilde in 2019 met Ons moederland laten zien hoe racisme ingebakken zit in de Nederlandse samenleving. En niet alleen door die ene decembertraditie:

Raphaëla's film laat de leef- en denkwereld van rechts-extremist Constant Kusters zien en wisselt dat af met archiefbeelden om, zoals ze het zelf zei, te laten zien ‘hoe het witte superioriteitsdenken is doorgesijpeld in ons bestaan.’

Dat viel dus niet bij iedereen in goede aarde. Sommige kijkers vonden dat ze een neonazi zonder weerwoord zijn verhaal liet doen, voelden zich weggezet als racistisch en/of vonden de montage te suggestief. Haar boodschap raakte daardoor ondergesneeuwd. Misschien was de tijd er gewoon nog niet rijp voor. Zelf oordelen? Dat kan.

kijk nu op 2Doc

doodnormale schaamlippen

Iemand die ook niet onder stoelen of banken steekt dat ze filmt met een missie is Sunny Bergman. Bijvoorbeeld met haar film Beperkt Houdbaar, uit 2007, waarin ze zich boos maakte over het feit dat vrouwen voortdurend op hun uiterlijk beoordeeld worden en liet zien dat dat leidt tot uitwassen als chirurgische ’correctie’ van doodnormale schaamlippen. Die ze ook liet zien. Kon toen gewoon. Kijk je even mee?

Heeft die documentaire nou echt iets veranderd? Daar maakte Bergman datzelfde jaar nog een programma over, hier nog te zien. Ze schreef na de uitzending met medestanders een manifest, dat onder meer door een aantal politici werd ondertekend en deed beleidsvoorstellen. Zo bereikte ze dat de leeftijdsgrens voor cosmetische plastische chirurgie verhoogd werd van 16 naar 18 jaar.

vreemder dan fictie

Documentaires kunnen dus wel iets veranderen, maar dat gaat niet zomaar. Het lukt pas echt goed als de maker de film als niet als eindproduct, maar als startpunt van een campagne beschouwt. Wil je meer zien en horen over documentairemakers en hun beweegredenen, dan is de speciale uitzending 70 jaar TV: Vreemder dan fictie geknipt voor je. Grootheden uit de Nederlandse documentairewereld laten je zien hoe ze kijken naar de werkelijkheid en hoe ze de emoties van jou, de kijker, sturen. Neem vanaf zondag 3 oktober een kijkje in hun hoofd!