Technologische ontwikkelingen veranderen de wereld vaak sneller dan we denken. De zesdelige VPRO-serie De toekomst is fantastisch onderzoekt alvast hoe ons leven er in 2039 mogelijk uitziet.

Je kunt het je nu nauwelijks meer voorstellen, maar de ontdekkers van de IVF-techniek moesten in de jaren zeventig met politiebegeleiding over straat. Het vlak was hellend, de schaal glijdend en het einde zoek, kortom: ze speelden voor God. Anno 2019 zit volgens de statistieken in elke klas op de basisschool een kind dat dankzij IVF geboren is. Het is een goed voorbeeld van de voortschrijdende technologie, die heel vaak in eerste instantie een oplossing biedt voor een specifiek probleem. Het kan een medisch probleem zijn, een militair probleem, een logistiek probleem, maar: een probleem. En dan, als het stof is neergedaald en het maatschappelijke debat langzaam verstomt, dan begint de opmars. IVF was ooit de oplossing voor vrouwen met afgesloten eileiders, maar intussen is de techniek een uitkomst voor wensouders met heel andere vruchtbaarheidsproblemen. 

Van een omstreden oplossing voor het probleem van een enkeling verandert de technologie in iets dat ongekende mogelijkheden biedt. Function creep, zou je kunnen zeggen. Als van een huidcel een eicel of een zaadcel gemaakt kan worden om vrouwen die onvruchtbaar zijn geworden na een chemokuur weer vruchtbaar te maken, is er altijd iemand die denkt: hé, wacht eens even, als dat kan, kunnen we dan ook…? Veel van wat we nu nog wegwuiven als ondenkbaar, en misschien ook onwenselijk, zal over een paar decennia de normaalste zaak van de wereld zijn. Er zal gesputterd, geprotesteerd, bijgestuurd, heroverwogen en nog eens bijgestuurd worden, maar behalve de meest basale menselijke emoties en behoeftes blijft weinig bij het oude.

Als iemand ons in 1990 had verteld dat we in het jaar 2019 allemaal met een mobiele telefoon zouden rondlopen die ons via internet toegang verschaft tot de hele wereld dan hadden we hem voor gek verklaard. Betalen door contactloos te pinnen? Een navigatiesysteem in de auto? Ja dahaag, maak dat de kat wijs! En met al die nieuwe mogelijkheden verandert geleidelijk ook de manier waarop we in het leven staan, en misschien nog het belangrijkst: hoe we met elkaar omgaan.

Vergeetpil

In De toekomst is fantastisch, een serie waarin documentaire en fictie elkaar afwisselen, nemen we alvast een voorschot op de ontwikkelingen waar we over enkele decennia misschien precies zo op terugkrijgen als nu op de eerste IVF -baby’s. In puntige fictiescènes, geschreven en geregisseerd door Josèff Iping, tonen we hoe ons leven er in 2039 vermoedelijk uit zal zien. Presentatoren Marijn Frank en Tim den Besten laten zich intussen voeden door wetenschappers en denkers die anno 2019 de voorhoede vormen op hun terrein. De fictie in De toekomst is fantastisch is altijd gestoeld op hun visionaire blik. ‘Ja dahaag, maak dat de kat wijs!’ is er dus niet bij.

De thema’s in De toekomst is fantastisch liggen dicht bij ons dagelijks leven. Hoe verandert de manier waarop we met herinneringen omgaan? Hoe planten we ons straks voort, hoe sterven we? Hoe nemen we de wereld om ons heen waar? En hoe ver strekt ons vertrouwen in kunstmatige intelligentie, als het er echt op aankomt?

Kunstmatige baarmoeder, vooralsnog fictie

Als het gaat om de grote thema’s in het leven, om de categorie geboorte, dood, herinneringen en liefde, dan zijn de zogenoemde ethische dilemma’s nooit ver weg. Dystopisch wordt het nooit in De toekomst is fantastisch, ongemakkelijk wel. Of het een beetje ongemakkelijk is, of hoogst ongemakkelijk, dat zegt waarschijnlijk vooral iets over u. Neem de kunstmatige baarmoeder. Volstrekt onnatuurlijk, wat u zegt, want wég is het oermoedergevoel, wég is het voelen van het eerste schopje in de buik. Maar wég is ook het risico op zwangerschapsvergiftiging, op een fatale val van de trap of op schadelijk alcoholgebruik voor de zwangerschapstest uitwees dat er een kind op komst was. Of neem de zogenoemde vergeetpil. Natuurlijk, we zijn opgevoed met ‘what doesn’t kill you makes you stronger’, dus waarom zouden we negatieve ervaringen uitwissen?

Voors en tegens

Maar houden we dat ook vol als het gaat om slachtoffers van verkrachting, of een gewelddadige roofoverval? Wie zich erin verdiept ziet dat ook de mogelijkheden toenemen voor drugs die ons blijvend empathischer maken en voor het toevoegen van zintuigen die tot nog toe alleen bestemd zijn voor andere diersoorten. Er staan ons spannende tijden te wachten, waarin we voortdurend voors en tegens zullen moeten afwegen. Enerzijds, anderzijds. En dan waarschijnlijk sputteren, protesteren, bijsturen, heroverwegen en nog eens bijsturen. Zoals we altijd hebben gedaan. 

© VPRO / VPRO Gids

Marijn Frank (r) bij een Amerikaanse kinderarts

Bij de introductie van de eerste trein eind negentiende eeuw waarschuwde men dat we allemaal een hersenziekte zouden oplopen en dat de koeien in de wei zure melk zouden geven. Die trekvaart, die was zo gek nog niet. Je zou kunnen zeggen: als je naar onze reflexen kijkt verandert er juist niks. Waarmee natuurlijk niet gezegd is dat er geen ontwikkelingen zijn die iets fundamenteels kunnen gaan veranderen in ons leven; op sommige terreinen staat er echt iets op het spel. In De toekomst is fantastisch verkennen we die ontwikkelingen, op een speelse manier.

Niet voor niets speelt de fictieve wereld die we schetsen in 2039, dat is maar twintig jaar van ons verwijderd. Die mensen die we zien, het zijn geen scifi-humanoïds of robots, we zijn het zelf, of onze kinderen. Ze kennen nog precies dezelfde twijfels, angsten en verlangens als wij. Precies daarom kunnen we niet om de vreemde situaties waarin ze verzeild raken heen. We kunnen deze fictie niet wegwuiven als absurdistische verzinsels. Want het zou allemaal zomaar eens kunnen. En als er iets is wat de geschiedenis ons leert: vaak sneller dan we denken.