Halverwege het interview loopt Rob Riemen naar de keuken om koffie te halen. Als hij terugkomt in zijn met boekenkasten afgetimmerde studeerkamer heeft hij een envelop in zijn hand. ‘Dit kwam net met de post.’ De envelop bevat een aan Riemen gerichte brief van Emmanuel Macron, waarin de Franse president hem bedankt voor zijn bijdrage aan een discussiebijeenkomst op het Élysée eerder dit jaar. 'Een aardige man hè, het hoofd van Europa, politiek gezien.' Simon Schama was er, filosofe Agnes Heller, dichter Adam Zagajewski, Bernard-Henri Lévy – allen uit het Nexus-netwerk.
Het Nexus Instituut houdt op 21 september een jubileumsymposium in Amsterdam. De sprekers zijn filosofen, kunstenaars, wetenschappers en politici van naam. Nexus-directeur Rob Riemen: 'Beschaving is een flinterdun goedje.'
Rob Riemen
'Ik zei hem: wij intellectuelen hebben jullie politici opgezadeld met een onmogelijk probleem. Het verhaal van de fascisten is een makkelijk verhaal. Ons verhaal is niet alleen genuanceerder en complexer, het punt is: wij zijn gestopt dat verhaal te vertellen. Europa was ooit gebouwd op kloosters, op de salons, op universiteiten. Die kloosters hebben geen functie meer, die salons bestaan niet meer en de universiteiten verwaarlozen hun taak. Dus hoe zouden jullie politici überhaupt iets kunnen doen, als het verhaal dat je nodig hebt om een andere politiek te bedrijven nergens te horen is?’
Het verhaal: er is sprake van een beschavingscrisis en de democratie loopt gevaar. Het gaat erom de geest van de democratie levend te houden, en daarbij spelen onderwijs en wetenschap een essentiële rol, een democratie is gericht op verheffing. Riemen: ‘Democratie is de meest elitaire staatsvorm, omdat het een moeilijke staatvorm is, in de zin dat het het beste van mensen eist. Een van de basisvoorwaarden voor democratie is dat elk individu de kans krijgt om zichzelf te ontwikkelen, om vrij te zijn, dan kun je met elkaar discussiëren en op zoek naar een common good.’
'Alles is tegenwoordig gebaseerd op ratings en business models, cijfers zijn heilig'
Rendementsdenken
Een discussie die Nexus al 25 jaar beoogt te faciliteren. En ze kunnen bijna iedereen krijgen, lijkt het wel. Het achterliggende idee dat er zoiets als een Europees humanisme bestaat, spreekt aan, zegt Riemen, ‘en we gaan altijd eerst bij mensen langs, een hapje eten.’ Soms ook loopt het mis. Houellebecq – bepaald geen geestverwant, ‘maar je moet gehoor geven aan een tegengeluid’ – werd niets: ‘die man is altijd dronken.’ Peter Sloterdijk weigerde Engels te praten.
De universiteiten krijgen van Riemen de volle laag. ‘Ooit ging het aan de universiteiten om het idee dat je over een brede algemene kennis moest beschikken. Nu leiden we louter specialisten op. De universiteiten, ook de humaniora, zitten gevangen in een Cartesiaans wetenschappelijk model dat geschikt is om de natuur te bestuderen, maar geen waarde heeft als je de mens wilt begrijpen, daarvoor hebben we poëzie en filosofie en geschiedenis nodig.’
Dat de laatste decennia steeds meer mensen toegang tot universitair onderwijs hebben is mooi maar zegt niets over de kwaliteit, zegt Riemen. ‘Ik sprak onlangs met een hoogleraar, die zei: we moeten gewoon aan het eind van het jaar zoveel mensen laten slagen, anders krijgen we geen geld. Het niveau wordt daarop aangepast. De universiteiten zitten gevangen in een rendementsdenken dat de hele maatschappij beheerst. Alles is tegenwoordig gebaseerd op ratings en business models, cijfers zijn heilig.
©
Hilde Harshagen / VPRO Gids
Rob Riemen, oprichter Nexus, thuis in Vlijmen.
Contrapunt
Het 25-jarig jubileum is een feit, maar is er ook reden voor feest? De financiering door de Universiteit Tilburg – ooit afgedwongen door Ruud Lubbers (Riemen: 'Op een avond werd ik gebeld. Het was Lubbers. Hij zei dat hij misschien kon helpen. Ik heb mijn schoenen gepoetst, ben langsgegaan. Hij zei: "het komt goed". Hij heeft toen het universiteitsbestuur gebeld en gezegd: als jullie Nexus steunen, word ik bij jullie bijzonder hoogleraar, en anders ga ik naar Rotterdam') – werd beëindigd. Onder druk van de PVV, zegt Riemen. Sinds hij in een lezing op Lowlands in 2011 Wilders voor fascist uitmaakte heeft de partij het op hem voorzien, ‘en iedereen is huiverig voor het lawaai dat die club maakt'. 'We zijn bezig met nieuwe financiering,’ zegt Riemen, ‘en anders verdwijnen we naar het buitenland, daar wordt de rode loper voor ons uitgelegd.’
De ontwikkeling van het politiek-culturele klimaat lijkt evenmin reden voor veel blijdschap bij Nexus, iets dat ook tot uiting komt in de ondertitel van het jubileumsymposium: Cultivating the Human Spirit in Dispirited Times. Maar de relevantie van het Nexus Instituut is daarmee slechts groter geworden, meent Riemen: ‘Nexus moet een contrapunt zijn, dat is de rechtvaardiging van ons bestaan.’
Elitair
Riemen praat in hoog tempo, citeert als vanzelfsprekend Nietzsche, Machiavelli en Thomas Mann, onderwerpen worden moeiteloos met elkaar verknoopt. Het gaat over de overheersende rol van techniek (‘een wereld zonder ingenieurs is een onleefbare wereld, maar een wereld zonder poëzie is een even onleefbare wereld’) en over de noodzaak van literatuur (‘Mario Vargas Llosa zei ooit: Real literature will prepare you for unhappiness, het leven komt met krassen op je ziel en moeilijke keuzes, en daarvoor moet je toegerust zijn, literatuur helpt je daarbij.’)
'Nexus moet een contrapunt zijn, dat is de rechtvaardiging van ons bestaan'
Het komt op het begrip intellectueel (‘ik heb net een boek gelezen over de Franse intellectuelen, van Dreyfus en de Action Française tot de jaren tachtig, nou, daar word je niet vrolijk van') en op de beschuldiging dat Nexus een elitair gezelschap zou zijn (‘het Nexus Instituut ís elitair, wíl elitair zijn en zal álles doen om zo elitair mogelijk te zijn. Als je het maar begrijpt vanuit de oorspronkelijke betekenis van het woord, namelijk dat we het beste willen bieden’).
Het gaat ook, onvermijdelijk, over Thierry Baudet, die door Riemen wordt neergezet als ‘de toyboy van een kliek gefrustreerde, reactionaire intellectuelen die de democratie en de moderne tijd haten’. Baudet appelleert aan valse nostalgie, zegt Riemen, ‘een levensgevaarlijke fantasie. Een beschaving is een flinterdun goedje, democratie is kwetsbaar, het fascisme is terug en vanzelf overwaaien zal het niet. Het zal een kwestie zijn van hard werken en mensen mobiliseren.’ Zijn visie op het huidige tijdsgewricht mag dan somber zijn, een cultuurpessimist is hij niet, benadrukt Riemen: ‘Europa heeft veel donkere perioden meegemaakt, maar Europa is weerbaar. Europa is ook de geschiedenis van renaissance.’
Nexus-jubileumsymposium The Magic Mountain Revisited. Cultivating the Human Spirit in Dispirited Times, 21 september, Nationale Opera & Ballet Amsterdam