De trotse Surinaamse Carmelita raakte vijftien jaar geleden in de schulden toen ze onverwacht voor haar kleindochter van drie moest gaan zorgen en daarom verhuisde naar een duurdere huurwoning. Het kinderbed kocht ze op afbetaling bij de Wehkamp en inmiddels heeft ze daar duizenden euro’s schuld. Ze leeft van 22 euro per maand en is verknocht aan haar uitgebreide en te dure televisiekabelpakket.
Hoe maak je een aantrekkelijke realityserie over ingewikkelde schuldenproblematiek? Ester Gould (o.a. A Strange Love Affair with Ego) en Sarah Sylbing (o.a. Bikkels, Metropolis) lieten zich voor hun zesdelige Human-serie Schuldig inspireren door The Wire.
Carmelita
Schuldig
Maandag, NPO 1, 22.10- 23.00 uur
Is dit een docusoap?
Ester Gould: ‘Dat is niet helemaal het juiste woord. We hebben ons vooral laten inspireren door dramaseries, fictie. Soapachtig aan Schuldig is het volkse.’
Sarah Sylbing: ‘En dat het kleine wordt uitvergroot. We willen iets nieuws maken zoals de Netflix-series. In de zin van doorlopende vertellingen, het verhaal in scènes vertellen, maar ook met een voice-over waarvan de tekst meer als fictie geschreven is. Meestal probeert een voice-over heel objectief of zakelijk te zijn, maar wij hebben geprobeerd om het verhaal meer als een sprookje te vertellen.’
Welke serie is jullie voorbeeld?
EG: ‘Met name The Wire, wat dan toevallig geen Netflix is, maar HBO. Dat gaat over drugsproblematiek en Baltimore is de arena. Daarbinnen vind je de dealers, agenten en havenarbeiders. Wij stellen de schuldenproblematiek centraal en volgen alle verschillende spelers. De mensen met de schulden, maar ook de hulpverleners, deurwaarders en de lokale politici.’
SS: ‘En op zo’n manier dat je ook steeds van perspectief wisselt. Net als in The Wire hebben we geprobeerd dat als je bij de deurwaarder bent, je zijn afwegingen, twijfels en keuzes gaat invoelen. Alle menselijke motieven. En ben je bij de schuldenaar, dan begrijp je waarom hij of zij de deur niet wil opendoen voor diezelfde deurwaarder. Steeds kantelen we het perspectief. Dat geldt voor alle verschillende spelers.’
Ramona en Ron
Dat ze al een jaar geen huur betaalde, verzweeg Ramona zelfs voor haar man Ron. Dus kwam de huisuitzetting voor hem als een complete verrassing. Nu wonen ze met hun twee jonge kinderen noodgedwongen bij de ouders van Ramona. In een klein huisje waar ook de zus van Ramona met haar dochter al inwoont. Hoe lang kunnen ze daar blijven?
Om hoeveel spelers gaat het?
EG: ‘Er zijn zeven hoofdpersonen waarvan vier schuldenaars. Als je op één persoon of gezin inzoomt, beperkt dat de kijker. Die denkt: ach wat zielig, of: ze heeft het er zelf naar gemaakt. Een beetje afhankelijk van hoe je politiek in elkaar steekt en wat je van de man of vrouw vindt. Wij wilden het groter maken.’
SS: ‘Niet alleen interessant voor Tegenlicht-kijkers, de zogeheten geïnteresseerde wereldburgers, maar voor een breed publiek. En ook voor de mensen die het betreft.’
Dus zit het op NPO 1. Hebben jullie daar concessies voor moeten doen?
EG: ‘Je moet kijkers iets meer bij de hand nemen. De voice-over speelt daarin een grote rol. Wij wilden het toegankelijk maken en de emoties niet te klein maken. Misschien kom je dan terug bij het woord soap. Het moet geen afstandelijk journalistiek perspectief zijn, maar meegaan met de emoties van die mensen.’
SS: ‘En net zozeer met de emoties van de wethouder, deurwaarders en hulpverleners. We proberen ook zo dicht mogelijk bij ze te komen. Zij vinden het lastig om hun persoonlijkheid te tonen, want voor hun is het gewoon een baan. Wij hebben ze dan wel benaderd omdat ze die baan hebben, maar we kozen ze omdat ze waren wie ze zijn. Vanwege hun karakters.’
Will
De bevlogen directrice van de gemeentelijke schuldhulpinstantie Doras legt zich er niet bij neer dat gezinnen met kinderen uit huis worden gezet. Met alle middelen probeert ze dat te voorkomen. Dat lijkt op vechten tegen de bierkaai en is het soms ook.
In de serie zit een stel waarvan de vrouw haar schulden verzwijgt totdat ze uit huis wordt gezet.
EG: ‘Schaamte is het sleutelwoord en speelt bijna altijd een rol. Heel lang houden mensen met schulden een façade op. Begrijpelijk, want als je financieel niet kunt rondkomen, heb je als volwassene gefaald. Zo voelt het althans. Uiteindelijk gaat iemand anders over je financiën.’
SS: ‘En krijg je zakgeld.’
Het blijft verwarrend om mensen met een auto naar de voedselbank te zien gaan.
EG: ‘Iedereen vindt er wat van als je met een auto naar de voedselbank komt. Al die morele vragen zijn reuze spannend. We hopen dat de mening van kijkers gedurende de serie verandert.’
SS: ‘Moet iemand zijn auto direct verkopen? Die levert waarschijnlijk niet veel meer op.’
EG: ‘Dat is onze calvinistische volksaard.’
SS: ‘Het systeem is erop gericht dat schuldenaars in de sanering komen. Na drie jaar op een houtje bijten worden je schulden vrijgesproken. Dat is heel streng en vanwege het “strafaspect” mag dat niet te makkelijk zijn. Hoewel gemotiveerd, houdt tachtig procent het niet vol. Dat zegt wel iets. Het gaat zo ver dat je alles wat jou bijvoorbeeld tot Hugo maakt, moet opgeven. Geen hobby’s meer, tenzij gratis. Ziggopakket? Opgezegd. Je kunt je afvragen of dat een heilige weg is. Waarom zouden we elkaar zo straffen?’
EG: ‘Daar zit iets in van leedvermaak.’
SS: ‘Zo van: wie zich brandt, moet op de blaren zitten. Terwijl wij ons afvragen of ze zelf ook voor dat branden hebben gekozen. Als je altijd netjes binnen de lijntjes loopt, kun je het met een minimuminkomen net redden. Maar dan moet de wasmachine niet stuk gaan en kun je nooit een feestje geven. Het leven is zo duur geworden dat het voor veel mensen aan de onderkant van de samenleving niet meer mogelijk is om zonder schulden te leven. Dan is op de blaren zitten een boude uitspraak.’
EG: ‘Vroeger ging het vooral om overbestedingsschulden. Een breedbeeld kopen op krediet, dat werk. Dat is al lang niet meer zo.’
SS: ‘De helft van de Amsterdamse jongeren heeft schulden. Hangen ze op straat, krijgen ze een boete voor samenscholing. Absurd. Zo creëer je een generatie die met schulden aan het leven begint. In Spanje zijn boetes inkomensafhankelijk. Dat is een veel beter idee. Een vrouw vertelde mij dat ze een boete kreeg omdat ze een rekening niet kon betalen. Alsof ze die dan wel zou kunnen betalen. Het werd twee keer zo duur. Best een absurd systeem.’
EG: ‘Op een gegeven moment werkt die betaalprikkel niet meer en wordt men apathisch.’
Ed
Al 23 jaar is Ed deurwaarder en leuk is anders. Niemand ziet hem graag komen, want als hij een betalingsbevel door je brievenbus gooit, kost je dat bijna honderd euro. Hij worstelt met het feit dat hij de boeman is, maar benadert elke situatie zakelijk. Iemand moet het doen.
Ligt daar dan de oplossing. Bij het doorbreken van de apathie?
EG: ‘Er moet een limiet komen aan het stapelen van boetes. Een eerste aanmaning werkt nog wel, maar voorbij een bepaalde grens werkt het niet meer. Dat moet toch uit te rekenen zijn.’
SS: ‘Er is nu een veelgelezen boek dat heet Schaarste. Over gebrek aan tijd, maar vooral geld, en wat dat met iemand doet. Je wordt niet alleen apathisch en depressief, maar ook echt dommer. Je iq daalt met negen procentpunten. Je hersenen veranderen. Kinderen die opgroeien in armoede zien een muntstuk groter dan het in werkelijkheid is. Dat boek maakt ook duidelijk waarom veel armoedeprogramma’s niet aansloegen. Deelnemers kwamen niet op tijd en hielden zich niet aan afspraken. Omdat ze niet meer in staat waren om belangrijk beslissingen te nemen. Lamgeslagen, maar die apathie heeft niets met onverschilligheid te maken.’
EG: ‘Maar het zijn niet alleen de schulden. Er is vaak een wirwar van shit aan de hand. Het is een cliché, maar schulden komen nooit alleen.’
Hadden jullie niet de neiging om zelf te helpen?
SS: ‘Ja natuurlijk. Eén keer was het zo dramatisch en voelde ik me zo’n…’
EG: ‘Aasgier’.
SS: ‘Ja. Een beetje. Toen zat Dennis van de dierenwinkel zo in de put dat ik hem een beetje geld heb gegeven. Als maker moet je vaak de grens bewandelen tussen empathie en professie. Empathie is nodig om een goede film te maken. Je moet meevoelen en in de mensen kruipen. Dat gaat ook gewoon want we zijn liefhebbende mensen. Daarnaast moet je constant in de gaten houden of iets een goede scène is en hoe het verder gaat. Dat is sowieso een schizofreen evenwicht met een vreemde mix van gevoelens. Laten we wel wezen, drama is goed voor onze serie. Als het goed gaat met onze hoofdpersonen, hebben wij geen verhaal.’
EG: ‘Ik heb voor Carmelita ook wel eens een tas boodschappen gehaald.’
Dennis
Aan dierenliefde geen gebrek bij Dennis, eigenaar van de dierenwinkel, maar wel aan verstand van zaken doen in het digitale tijdperk. Mede daarom gaat het bergafwaarts met zijn winkel en groeit de stapel onbetaalde rekeningen snel. Aan klanten geen gebrek, maar die komen vooral om een praatje te maken. Kopen gaat sneller via internet. Haalt zijn zaak de kerst?
Als aanmaningen met boetes niet helpen moet je misschien betalingsherinneringen met korting sturen.
SS: ‘Ha ha. Dan betaalt niemand meer.’
Waar zit dan de oplossing?
EG: ‘Ik snap dat er incassokosten zijn, maar daar moet een grens aan zitten. Na een aantal keren werkt dat porren niet meer. Er zijn utopische ideeën om het vak van deurwaarder en hulpverlener in één persoon of functie te verenigen.’
Omdat ze nu tegengesteld op iemand inwerken.
EG: ‘Ja en het kost allemaal geld, zeker bij de overheid. De Belastingdienst stuurt aanmaningen terwijl diezelfde overheid de hulpverlening betaalt. Slaan en helpen, best bizar. Zo is het een industrietak geworden die we met z’n allen betalen.’
SS: ‘Een op de vijf Nederlander is financieel dyslectisch. Dat wil zeggen dat ze termen als netto, bruto of aanmaning niet begrijpen. Een ontruimingsvonnis bijvoorbeeld is echt onbegrijpelijk.’
EG: ‘Ik heb het zelf ook vaak met brieven van de Belastingdienst. Dan vraag ik mij altijd af: krijg ik nu wat of moet ik betalen?’
SS: ‘Voor jongeren wordt het steeds normaler om schulden te maken. Dat is Amerikaans en best wel zorgelijk. Daar is een heel ander moreel oordeel over schulden, namelijk geen. Het is geen taboe meer en het calvinisme gaat eraf.’
Ditte
Nadat ze borstkanker kreeg, was het gedaan met de carrière, gezondheid en liefde van de mooie Ditte. Daarvoor leidde ze een jetsetleven in de nachtclubs van Ibiza. Terwijl ze steeds meer medische kosten maakte, zocht ze ook troost in haar creditcard. Dat kon natuurlijk niet goed gaan. Nu bezoekt ze de Voedselbank en zamelt ze plastic in. Arm, maar niets verloren aan gratie.
In het begin had je het over een sprookje.
SS: ‘Wat betreft de vertelling. Ik ga niet vertellen of het goed afloopt.’
EG: ‘Er zit iets archetypisch in de hoofdpersonen. De dierenwinkeleigenaar, de deurwaarde, de wethouder, allemaal archetypen. Net als in een sprookje.’
SS: ‘De wijk kan overal zijn. Universeel, zoals in een klassieke vertelling.’
Ik werd bij het kijken soms wat mismoedig door het gebrek aan hoop.
SS: ‘Dat hoorden we ook van de netmanager. Wij vinden de serie eigenlijk nog te optimistisch. In werkelijkheid is het probleem nog veel ernstiger. Er is een groep die de deur niet meer opent voor deurwaarders en hulpverleners, laat staan voor een filmploeg. Hebben wij ook gezien, maar niet gefilmd. Ze sluiten de gordijnen en maken de bel onklaar. Die zitten in het zwartste gat van schaarste.’
EG: ‘Ik heb het wel gehad met al die Tegenlicht-vertellingen van er is een probleem en daar is een oplossing voor. Alsof er voor alles een hipsteroplossing is. Deze problematiek is veel te groot voor een deskundige met een leuke mening. Zo simpel is het gewoon niet.’
De ondertitel van Schuldig luidt ‘Wie betaalt de rekening?’ Wat is het antwoord?
SS: ‘De onderkant van de samenleving. Wij niet.’
EG: ‘Uiteindelijk wij allemaal samen.’
Paul
Wie in de problemen zit, gaat naar Paul. Deze hulpverlener is de Godfather van de Vogelbuurt en dat is een compliment. Aan regels heeft hij een broertje dood en iedereen die bij hem aanklopt, kan op hulp rekenen, 24/7. Sinds hij zich tot de islam heeft bekeerd, is hij zeer populair onder moslims. Zijn werk is zijn leven. Maar nu hij zeventig wordt, is het tijd voor een opvolger, toch?