toekomstspiegel

De openingsscène van Black Mirror’s tweede seizoen (afleveringstitel ‘Be Right Back’) schept een akelig realistisch beeld van een typische vakantie anno 2015. De jonge vrouw Martha komt met twee bekers hete koffie het pompstation uitlopen, maar haar vriend Ash pakt ze niet aan: hij is verzonken in zijn mobiel. ‘Ik heb in de jouwe geniesd, is dat oké?’ vraagt Martha om hem te testen. Versuft kijkt haar vriend op: ‘Ja... wat?’ We herkennen het waarschijnlijk allemaal: zelfs aan de andere kant van de wereld zijn we nog non-stop bezig met belangrijke mailtjes, dringende appjes en grappige plaatjes – zolang er maar wifi is.

In het eerste seizoen van Black Mirror vroeg de Britse schrijver en regisseur Charlie Brooker zich af wat er zou gebeuren als ons technologie- en social media-gebruik verder zou toenemen. Tijdens het tweede seizoen lijkt deze ‘wat als?’ langzaam te veranderen in een ‘wat nu?’. Waar we bij het boek 1984 pas na enkele decennia de voorspellingen van George Orwell konden afvinken, is het tweede seizoen van het satirische scifi-drama al twee jaar na de oorspronkelijke uitzenddatum (in 2013) op meerdere fronten ingehaald door de realiteit. Toch moet duizendpoot Brooker (tevens presentator en journalist) bepaalde aspecten van onze technoverslavingen nog altijd uitvergroten om een punt te maken.

Ash (Domhnall Gleeson, hoofdrolspeler uit Ex Machina en Frank) overlijdt niet veel later door een verkeersongeluk. Dan blijkt hoe handig het is dat hij zoveel tijd op social media doorbracht: via een programma dat alle online activiteiten van een overleden persoon scant, zou Martha (Hayley Atwell, bekend als Peggy Carter in meerdere Marvel-stripverfilmingen) nog met een gedigitaliseerde versie van Ash kunnen converseren. ‘Het is nog in de bèta-fase, maar ik heb een invite voor je,’ zegt een bezorgde vriendin tegen Martha. Niet veel later is Martha alle privé-foto’s en vakantiefilmpjes van Ash aan het uploaden in het programma, om zo een nog ‘realistischer’ contact met haar overleden vriend te kunnen onderhouden.

Dat digitale interacties slechts een fractie van het sociaal contact behelzen, ontdekt Martha als ze een kloon van haar overleden vriend ontvangt. De kloon heeft dezelfde ironische humor als Ash, maar weet niet hoe hij moet reageren op Martha’s seksuele avances: dit heeft Ash namelijk nooit online besproken. De seks die volgt mag dan wel geweldig zijn – de kloon heeft het gehele online porno-archief weten te downloaden – maar al snel mist Martha de echte, eigenwijze Ash, die zelf initiatief neemt en met wie ze oprecht ruzie kan maken.

In het tweede, meer actievolle deel ‘White Bear’ wordt de aan geheugenverlies lijdende Victoria Skillane (ijzersterk gespeeld door de relatief onbekende Lenora Crichlow) wakker in een onbekend huis. Als ze de ogenschijnlijk verlaten straat oploopt, wordt ze plotseling achterna gezeten door een gemaskerde man met een geweer. Terwijl Victoria rent voor haar leven, smeekt ze toegestroomde omstanders om hulp. In plaats van haar te helpen, blijven deze mensen haar filmen.

Het doet denken aan de tientallen filmpjes van ruzies en knokpartijen die momenteel de tijdlijnen op social media overspoelen. Zoek de trefwoorden ‘mishandeling’ en ‘school’ via Google, en je ziet dat gefilmde vechtpartijen onder scholieren een ware trend zijn. Bij een recente mishandeling op het Rotterdamse Penta College meldde de politie afgelopen maart dat er geen stijging is van het aantal vechtpartijen op scholen, maar dat deze vechtpartijen wel ‘steeds vaker gefilmd worden.’

Het publiek als passieve zender kennen we tevens uit Dave Eggers’ laatste roman De Cirkel (2013), waarin de hoofdpersonen dankzij een klein cameraatje om hun nek 24 uur per dag alles filmen en uitzenden wat ze meemaken. Dit is inmiddels geen fictie meer: dankzij de begin 2015 verschenen apps Meerkat en Periscope delen honderdduizenden gebruikers hun leven rechtstreeks met het internetpubliek, dat live commentaar kan leveren.

Dat deze getuigen de wereld om zich heen vergeten, is geen nieuw fenomeen, vertelt Reinder Rustema, tot voor kort docent Nieuwe media aan de Universiteit en nu beheerder van website Petities.nl, waar bezoekers petities zelf kunnen opzetten en ondertekenen. De internetexpert bekeek ‘White Bear’ speciaal voor de VPRO gids.

‘In de film Under Fire (1983) werd verfilmd hoe ABC News-correspondenten in 1979 verslag uitbrachten van de burgeroorlog in Nicaragua. Zij bleven doorfilmen toen een tank de straathoek om reed, omdat ze door een kadertje keken en zichzelf hiermee buiten de realiteit plaatsten.’ Rustema denkt niet dat de mensheid passiever of asocialer wordt, nu de kaders en schermen in rap tempo toenemen. ‘De mens verandert niet zo snel, maar door deze nieuwe apparaten toe te laten in ons leven, laten we dit ons wel overkomen. De gebruikers wil ik hier niet om veroordelen – dat is te wijten aan de Californische makers van deze technologieën. Personal computer, iPhone, iPad – het is allemaal ikke, ikke, ikke. Van Facebook tot Google: ze hebben allemaal een ingebouwde ideologie waarin het individu centraal staat. Dit biedt namelijk een interessant verdienmodel voor adverteerders – de gebruikers worden zo producten. Het is jammer dat de schrijver Charlie Brooker in “White Bear” geen weerwoord weet te bieden tegen de ideeën die ten grondslag liggen aan deze nieuwe technologieën.’

‘White Bear’ draait niet uitsluitend om mensen die als apathische fly on the wall naar hun schermen blijven staren. In het tweede deel worden de schermstaarders juist de straat op getrokken, en zien we wat er gebeurt als de ‘boze reaguurder’ het heft in eigen hand neemt. Als Rustema de discussies op Petities.nl analyseert, ziet hij vooralsnog niet dat de macht van de rea-guurder toeneemt. ‘Het lijkt misschien alsof ze met velen zijn, maar in werkelijkheid zijn er momenteel maar een paar duizend echte reaguurders. Heel effectief zijn zij niet: de reaguurders willen vaak geen offers brengen om hun plannen te realiseren, daar hebben ze het geduld niet voor. Succesvolle, massaal ondertekende petities worden vrijwel altijd opgezet door mensen die hun plan uitwerken, een lobby opzetten en naar Den Haag gaan om handen te schudden met politici. De reaguurder heeft de discussie tegen die tijd allang weer weggeklikt en is dan al overgestapt naar het volgende schandaal.’

De enige overeenkomst tussen de verschillende Black Mirror-delen is dat ze laten zien wat er gebeurt als ons social media-gebruik verder toeneemt. Of er ooit nog een keerpunt komt durft Rustema niet te zeggen. ‘Daar is het te vroeg voor, omdat het nog allemaal zo relatief nieuw is. Tot nu toe verveelt het ons in ieder geval nog niet. Maar wie weet vinden mensen het over een paar jaar wel weer leuk geweest, en zetten ze het scherm uit om weer ouderwets een boek te lezen, uit het raam te staren of erop uit te gaan.’