Toen eind 2013 het radioprogramma Plots stopte, reageerden luisteraars verbijsterd en boos, en ook de makers hoopten op een vervolg. Dat vervolg is er nu en het heet Toendra.

Radio doc
Zondag, NPO Radio 1, 21.00-22.00 uur
 
De 85-jarige Lies die het wel gezien heeft in dit aardse bestaan, en die vastbesloten is er voor haar volgende verjaardag een eind aan te maken. Het echtpaar dat een aardige asielzoeker in huis neemt die er uiteindelijk met de vrouw des huizes vandoor gaat. Boswachter Henk die opgezette dieren in zijn bos neerzet om wandelaars niet teleur te stellen. Marian, lerares Frans in Rotterdam, die al jaren een relatie heeft met woestijnnomade Achmed. Tbs’er Sander die zich voorbereidt op zijn terugkeer in de maatschappij.
Het zijn allemaal onvergetelijke verhalen die voorbij kwamen in de 34 afleveringen van het nu al legendarische radioprogramma Plots, waarvan de laatste aflevering werd uitgezonden op zondag 29 december 2013. Hoe hard makers en luisteraars destijds ook protesteerden, smeekten en stampvoetten, er was geen geld en geen zendtijd meer.
Plots werd gemodelleerd naar This American Life, een Amerikaans radioinstituut waarin al twintig jaar wekelijks waargebeurde verhalen worden verteld over een thema. Hoewel iedereen beweerde dat zoiets in Nederland nooit zou kunnen, streefden de makers van Plots naar dezelfde kwaliteit als er elke week in This American Life te horen is. Geen snelle reportages waarin de verslaggever een paar makkelijke quootjes haalt bij de man op straat, ook geen lange interviews waarin de ondervraagde eens lekker mag leeglopen, maar zorgvuldig gecomponeerde kunststukjes waarin gewone mensen vertellen over een gebeurtenis die hun leven ingrijpend veranderde. Soms komisch, soms tragisch, vaak allebei. Verhalen die universeel zijn, maar toch heel ongewoon. Los van de inhoud is ook de vorm belangrijk. Gemakzuchtige muziekjes en geluidseffecten ontbreken. Over elke seconde is nagedacht, en dat hoor je. Een goeie Plots-aflevering zorgde ervoor dat je op de oprit voor je eigen huis in de auto bleef zitten luisteren terwijl binnen hongerige kinderen wachtten.

'Als iemand deels verantwoordelijk is voor zijn eigen ongeluk, zet dat meer aan het denken dan een plat en voorspelbaar verhaal'

jair stein
Ambitie
Toen het doek viel, eind 2013, reageerden luisteraars verbijsterd en boos, en ook de makers hoopten op een vervolg. Dat vervolg is er nu en het heet Toendra. Dankzij het Mediafonds kunnen er dit jaar dertig afleveringen van tien minuten gemaakt worden. Hoewel Toendra in veel opzichten op Plots zal gaan lijken, kozen de makers wel voor een iets andere opzet.
‘Bij Plots stelden we al hoge eisen aan een verhaal, maar bij Toendra doen we daar nog een schepje bovenop,’ vertelt eindredacteur en maker Jair Stein. ‘Het grote verschil is dat de verhalen zich niet alleen in het verleden afspelen, maar doorlopen in het nu [‘toendra’ is een contaminatie van ‘toen’ en ‘(wel)dra’]. In Plots kon een verteller dragend zijn voor het verhaal. Nu willen we horen of andere mensen die ter sprake komen zich daarin herkennen. Soms kan een verhaal compleet kantelen als je het vanuit een ander perspectief hoort. Dus als iemand een heel pijnlijk verhaal over zijn jeugd vertelt, willen wij van de broer en zus horen of die dat ook zo ervaren hebben. Soms blijken verhalen bij navraag totaal anders in elkaar te zitten.’
De torenhoge ambitie van de makers kan ertoe leiden dat mensen terugkomen met negen uur opgenomen materiaal dat in de montage moet worden teruggebracht tot tien minuten radio. Ook bij de redactievergadering van het programma blijkt dat de makers het zichzelf niet gemakkelijk maken. Eindredacteur en producer Katinka Baehr steekt enthousiast van wal, wanneer we haar vragen waar de diverse makers op dit moment mee bezig zijn, maar dan blijkt dat vrijwel alle onderwerpen op haar lijstje gevoelig liggen. ‘Die chauffeur van die schoolbus waar Chris mee bezig is. Euh, nee, dat is niet handig. Straks wil hij niet meer meewerken. Misschien die man die verwekt is met behulp van een spermadonor en die nu…? Nee, het zou jammer zijn om dat nu weg te geven. Ik ben zelf bezig met iemand op Schiphol die… Nee, dat is heel precair, daar zeg ik toch liever nog even niks over.’

'Ik ben altijd gedreven om naar het grootste pijnpunt te gaan'

researcher esma linneman
Keuzes
Vooruit, eentje dan. Het verhaal dat Prosper de Roos maakt over een filosoof die op straat werd overvallen door twee jongens. Hij reageerde heel anders dan de meeste mensen zouden doen en is daarmee volgens Stein een goed voorbeeld voor wat we in Toendra zullen gaan horen: ‘Wij zoeken naar mensen die in bijzondere omstandigheden terechtkomen en die binnen die bijzondere omstandigheden heel rare of uitzonderlijke keuzes maken. We proberen erachter te komen wat er op zo’n moment met die mensen gebeurt. Wat zegt dat over onszelf? Hoe zouden wij ons uit zo’n situatie redden?’
In Toendra zul je geen goed vertelde anekdotes horen. ‘Een anekdote is leuk om naar te luisteren, maar er staat weinig op het spel voor de verteller en dat is dodelijk voor een documentaire. Radio is emotie, die wil je kunnen horen. Dat is iets anders dan een sterk verhaal vertellen. Wij willen geen verhalen horen waarin mensen zichzelf op een heel positieve of heldhaftige manier kunnen neerzetten. Als ze vreselijke dingen hebben meegemaakt, zijn we meestal pas geïnteresseerd als ze daar zelf min of meer een actieve rol in hebben gespeeld en niet alleen maar slachtoffer zijn.  Als iemand deels verantwoordelijk is voor zijn eigen ongeluk, zet dat meer aan het denken dan een plat en voorspelbaar verhaal.’
© vpro/ntr
Pijngrens
Een woord dat geregeld valt is pijngrens. Toendra zoekt die niet alleen op, maar gaat er liefst overheen. Pas als het pijn doet, wordt het interessant, is de gedachte. ‘Ik ben altijd gedreven om naar het grootste pijnpunt te gaan,’ zegt researcher Esma Linnemann, die mensen zo gek moet zien te krijgen hun verhaal te vertellen. ‘Er was bijvoorbeeld een stel dat al dertig jaar getrouwd was. De vrouw had daarnaast een minnaar. Haar man had daar nooit zo’n punt van gemaakt, omdat hij zeker wist dat hij toch de leukste was. Uiteindelijk kreeg hij gelijk want na 25 jaar maakte zij het uit met die minnaar. Een heel leuk verhaal, maar dan willen Jair en Katinka dus niet alleen dat echtpaar, maar ook die minnaar horen.’
Linnemann schuift het plegen van bepaalde telefoontjes soms lang voor zich uit. Bel maar eens iemand op om te vragen of hij wil vertellen over verstoorde familierelaties, over het bedrijf waar hij fraude pleegde of over de demente echtgenoot die maar niet dood wil gaan. ‘Ik heb geleerd dat vragen vrij staat en dat je nee hebt maar soms toch ja kunt krijgen. Het is vooral iets van een lange lijn. De eerste keer zegt iemand: o nee, dat ga ik echt niet doen. Na drie keer bellen wordt het: ja, het is wel een mooi verhaal natuurlijk. Als je dan nog drie keer belt, gaan ze soms toch overstag. Het scheelt dat radio een anoniem medium is. Dat trekt mensen soms toch over de streep.’
Linnemann geeft niet snel op. Met Marian, die haar nomadische kamelendrijver Achmed moest delen met een andere vrouw en zes kinderen, is ze meer dan drie jaar bezig geweest. Sommige verhalen diept ze op uit de bibliotheek, waar ze urenlang in vakbladen en obscure tijdschriften zit te bladeren. ‘In een blad voor transgenders of een tijdschrift over de uitvaartbranche vind je details die je in gewone kranten meestal niet vindt.’
© hollandse hoogte/ton koene
Verteller
Toch komen de meeste verhalen uiteindelijk via vrienden of familie. Linnemann is intussen een gevreesde gast op feestjes. Altijd is ze gespitst op goeie vertellers. Maar als iemand beweert dat hij een hele voorraad aan goeie verhalen heeft (‘Heb je even?’), weet zij al hoe laat het is. ‘Zulke mensen hebben dus nooit een goed verhaal.’
Jair Stein bevestigt dat het lastig is om het juiste midden te vinden. ‘Als iemand te gek is, wordt het aapjes kijken. Mensen mogen heel erg raar zijn, maar alleen als blijkt dat ze toch niet zo raar zijn als we dachten. Je moet je tot ze kunnen verhouden. De kracht van het programma is dat je erin geluisd wordt, omdat je denkt dat je naar heel rare types luistert, totdat je ontdekt dat je luistert naar jezelf als je in diezelfde omstandigheden had gezeten. Dat is minder vrijblijvend entertainment.’
Als Linnemann een goed verhaal gevonden heeft, draagt ze dat met een gerust hart over aan de makers van het programma, die ze audiokunstenaars noemt. ‘Dat zijn deze mensen gewoon. Dit zijn echt de allerbeste radiomakers van Nederland. Ik heb nog nooit meegemaakt dat mensen achteraf spijt hadden.’
Is er dan niemand die niet enthousiast is over dit soort radio? Stein heeft wel eens gehoord dat sommige mensen de verhalen in Plots te glad vonden, te perfect. ‘Als een bonbon.’ Hij wijt dat aan de Europese documentairetraditie, die rauwer is dan de Amerikaanse. In Europa ga je ergens heen en laat je zien hoe het is, zonder commentaar. In Amerika is er vaak een verteller die conclusies trekt en duiding geeft. ‘Radio ontleent zijn kracht aan het feit dat het live is, dat het nu gebeurt. Wat wij maken, is heel geconstrueerd en dat hoor je. Ik zie het als het verschil tussen een live-concert en een goed geproduceerde cd. Dat zijn twee verschillende dingen en je zou niet willen leven zonder het een of het ander. Toch zijn er maar weinig live-concerten die je graag nog eens terugluistert, je moet er gewoon bij zijn. Terwijl wat wij maken zich heel goed leent voor herbeluisteren.’

'Mensen mogen heel erg raar zijn, maar alleen als blijkt dat ze toch niet zo raar zijn als we dachten'

jair stein
Intimiteit
Dat klopt. Dankzij de groeiende populariteit van podcasts ontdekken steeds meer mensen de oude Plots-afleveringen die eenvoudig op je telefoon te beluisteren zijn. Het zijn tijdloze verhalen die nog niets aan kracht hebben ingeboet en die een lange autorit, een slapeloze nacht of een rondje hardlopen tot een genoegen maken. Jair Stein hoopt op een groei van het aantal podcastluisteraars in Nederland. ‘De intimiteit van radio is groter geworden met podcasts. Je krijgt alles rechtstreeks in je oor. Presentatoren kunnen dingen doen die op de radio niet zouden mogen. Fluisteren bijvoorbeeld, of lange stiltes laten vallen. Er zijn scènes uit This American Life of Radiolab die ik nooit meer vergeet, die hebben me zo geraakt. Dat proberen wij met Toendra nu ook te doen. Het zijn maar tien minuten per week, maar die gaan we wel tot in het absurde perfectioneren.’
 
 
Toendra is elke week om 21.45 uur te beluisteren in Radio doc en online op vpro.nl/toendra