Acteur Maarten Heijmans is de gedroomde Ramses in de gelijknamige dramaserie van Michiel van Erp. Een spetterend eerbetoon aan een icoon, en ook een monument voor Amsterdam als boegbeeld van de jaren zestig en zeventig.

Ramses
Zaterdag, Nederland 2, 20.20-21.15 uur

Special: Ramses Shaffy
za-zo, Cultura24, 20.30-23.30 uur
 
‘Ik ben gelukkig niet verankerd,’ zong Ramses Shaffy in ‘Laat me’. ‘Ik heb mijn leven niet verkankerd, ’k heb geen bezit en geen bezwaar. Ik leef gewoon van uur tot uur.’ Beroemde regels, in het collectieve geheugen verankerd, die hem neerzetten ten voeten uit. Shaffy was een icoon, hij stond symbool voor de vrije liefde en de vrijheid tout court. Dit jaar zou hij tachtig zijn geworden, reden genoeg voor een eerbetoon: de vierdelige dramaserie Ramses, met acteur Maarten Heijmans (30) als de gedroomde Shaffy. Hij spat van het scherm. Niet alleen uiterlijk is de overeenkomst groot – Heijmans is voor een kwart Hongaars en heeft dezelfde Slavische trekken als de half-Russische Shaffy –, hij heeft ook de stem.
Heijmans heeft alle nummers in de serie live op de set gezongen, zichzelf begeleidend op piano. Zijn vertolkingen, van onder meer het lijflied ‘Laat me’, zijn puntgaaf. En ook zijn spel is in de roos, hij zet de gepassioneerde, levenslustige Shaffy voorop, laat zijn ogen vuur spuwen en legt een schwung aan de dag die een eind in de buurt moet komen van die van Shaffy zelf.

Theatraal
‘Het leven omarmen, dat kon hij. En jezelf daar dan niet voor straffen. Dat neem ik van hem mee,’ zegt Heijmans half december tijdens de perspresentatie in het DeLaMartheater. Hoe heeft hij het opgevat, heel dat tomeloze, bandeloze leven? ‘Ik beschouw hem als een verlicht mens, als iemand die boven de kettingen van het materialisme stond en van wat de ander van je vindt. Hij voelde die kettingen wel. Maar daar kon je boven staan. En dat deed hij.’
Wat was de grootste uitdaging? ‘Het is zo’n theatraal figuur. Het was lastig om tijdens het spelen dan toch een zekere waarachtigheid te behouden en niet over de top te gaan. Ik vond het ook belangrijk dat in de serie zijn humor overeind zou blijven, zijn ironie en het venijn. Dat was hij óók.’
Toen het nieuws kwam van de plannen voor Ramses meldde Heijmans zichzelf meteen bij Van Erp, nog lang voor de eerste casting. Zo sterk voelde hij dat juist hij de rol moest spelen. ‘Maar Van Erp reageerde niet. Gelukkig belde mijn agent voor de auditie en werd ik het inderdaad.’
Zijn rol in Ramses is de grootste tot nu toe en betekent ongetwijfeld zijn doorbraak bij het grote publiek voor de acteur, die wel al furore maakte bij gezelschappen als Het Toneel Speelt en De Toneelmakerij. Na de piano- en zanglessen die hij voor Ramses een half jaar had, volgt Heijmans nu balletles, want zijn volgende grote rol is als de legendarische danser Nijinsky in het toneelstuk Vaslav van Arthur Japin. Alweer een getroebleerde beroemdheid.

Muziekles
Het spelen van zo’n fenomeen brengt inderdaad een zekere druk met zich mee, zegt Heijmans. ‘Bij Ramses raakte ik die vrij snel kwijt door niet te proberen Shaffy na te doen. Ik moet hem niet imiteren, ik moet me door hem laten raken, inspireren, en dan laten zien wat het met mij doet. Dan wordt het echt.’
De draaidagen waarbij hij op de set moest zingen vond hij ‘heel spannend’. ‘Zeker bij een iconisch lied als “Laat me” – dat móest goed. Ik heb ontzettend veel gehad aan Nico van der Linden, de vaste pianist van Ramses, die me een half jaar heeft gecoacht en die alles weet over Shaffy. Hij bezit een schat aan onbekend materiaal, tapejes vol eindeloze improvisaties die Shaffy ’s nachts inzong aan de piano. Heel bijzonder. Zijn muziek gaat veel verder dan mensen denken: hij schreef meer dan tweehonderd liedjes.’
Ter voorbereiding volgde Heijmans niet alleen muziekles en las hij alles wat hij te pakken kreeg over Shaffy en zijn tijd, hij bracht ook uren door in het archief met oude tv-­optredens van Shaffy, vooral toneelregistraties, een populair genre in die tijd. ‘Als hij geen beroemde zanger was geworden, was hij absoluut uitgegroeid tot een van onze allerbeste acteurs.’

Alcohol
Maar Shaffy had moeite met discipline. Al jong zoop de zanger zich het ziekenhuis in, alcoholisme tekende zijn bestaan. Regisseur Michiel van Erp, die hier prima geslaagd debuteert met zijn eerste dramaregie, zet die donkere kant efficiënt en zonder al teveel nadruk neer in korte, vaak woordeloze scènes van dronken uitbarstingen in de kroeg of nachtelijk zwalken.
Om te weten hoe het is, dronk Heijmans twee flessen wodka leeg – in een week welteverstaan, in plaats van een fles per dag zoals Shaffy in zijn late stadium. Wat doet dat met je? ‘Lekker. Je komt onder een warme deken terecht. Moeilijk om te spelen. Nee, ik speel niet “lazarus”, ik speel losgaan; hij gaat in discussies nog wat onredelijker voor zijn gelijk, is rechtlijniger, feller. Ik zie zijn dronkenschap in relatie tot zijn passie voor het leven en de mensen om hem heen.’
De drank werd uiteindelijk zijn dood. ‘Maar wij stoppen nadat de eerste scan hersenschade aantoonde door zijn alcoholisme,’ vertelt scenarioschrijfster Marnie Blok. ‘De periode daarna is veel bekender en veel vaker vastgelegd. Wij focussen daarom op die minder bekende jaren als acteur en op zijn relatie met Joop Admiraal. Wat Michiel en ik allebei per se niet wilden, is hem gaan duiden. Hij maakt dips mee en komt daar weer uit, zo zetten we het neer. Dus niet die jongen die op zijn vijfde door zijn moeder in de steek is gelaten.’
Toch is het bezoek aan zijn bedlegerige moeder in Parijs in de derde aflevering het emotionele zwaartepunt van de serie. ‘Dat is zo, maar we brengen het geserreerd door hem te laten vergezellen door een vriendin van hem, en haar zoontje van vijf. Daardoor beleef je de emoties door de ogen van dat jongetje.’

‘Ik moet hem niet imiteren, ik moet me door hem laten raken, inspireren, en dan laten zien wat het met mij doet. Dan wordt het echt.’

maarten heijmans, ramses

Archiefbeelden
Om orde te schepen in de chaos die Shaffy’s leven was, maakte Blok een tijdslijn. ‘Van alles dat er vanaf eind jaren zestig gebeurde in zowel het leven van hem en Joop Admiraal samen, als in Amsterdam en in de wereld. Dat heb ik opgedeeld in vier afleveringen en daar hebben we beeldmateriaal bij gezocht: van de Damslapers tot Vietnam.’
Documentaireregisseur Michiel van Erp zet een schitterend tijdsbeeld neer door vernuftig gebruik van archiefbeelden. Ramses portretteert niet alleen Shaffy maar ook het vrije Amsterdam, dat toen een glorietijd beleefde als het mekka van de hippiecultuur. Niet voor niets koos het bruidspaar John Lennon en Yoko Ono van alle wereldsteden destijds in 1969 juist Amsterdam voor hun wereldberoemde Bed-In. Oude kleurenfilmpjes van de stad dienen als intro voor een scène, en van daaruit duiken we een kroeg of andere ­locatie in en komen de acteurs in beeld. Het is een gouden greep; met de performance van Heijmans samen maakt het de serie.

Om aan authentieke beelden te komen, werd beeldresearcher Gerard Nijssen benaderd. ‘Ik heb voor de nieuwe locatie van het Stadsarchief aan de Vijzelgracht zogenaamde decenniafilms gemaakt over Amsterdam, die had Michiel gezien, dat sprak hem aan. Nijssen gebruikte voor Ramses huis-, tuin- en keukenfilmpjes uit privé­collecties, reclame- en promotiefilms en materiaal uit het Stadsarchief, vertelt hij: ‘Vooral aan de promotiefilmpjes voor de stad Amsterdam heb ik veel gehad. Zoals Music in Amsterdam uit 1959. Uit de jaren zestig stamt de film Holland Today, die nooit in elkaar is gezet dus dat is alleen ruw materiaal. Daaruit komen de shots van de duiven. Ik vind die filmpjes overal en nergens, uit het voormalige smalfilmmuseum, bij verzamelaars… Dan kom ik bij iemand thuis en zit ik de hele middag te kijken. En ik onthoud wat ik zie. Archiefbeeld doet het altijd erg goed qua sfeer, vind ik. Het brengt het Amsterdam uit die tijd echt tot leven.’
Marnie Blok: ‘Zoals Ramses door Amsterdam zwerft in de serie, heb ik hem zelf meegemaakt. Ik was vroeger actrice en volgde een cursus bij hem. Ik wist toen helemaal niet dat hij ook acteur is geweest. In die twee weken nam hij ons élke avond mee op sleeptouw, hoewel hij toen echt al een stuk ouder was. Ik vond hem waanzinnig. Hij heeft zoveel levens echt veranderd.’