De afschaffing van apartheid in Zuid-Afrika verliep moeizaam. Bert Haitsma maakte de documentaire 1994, The Bloody Miracle. ‘Niet over het ANC en Mandela, maar de bewegingen die tegen de veranderingen waren.’

2Doc: 1994, The Bloody Miracle
Dinsdag, Nederland 2, 23.00-0.25 uur 

Het is amper twintig jaar geleden dat in Zuid-Afrika apartheid ‘gewoon’ was. Erop terugkijkend is het moeilijk voor te stellen dat een systeem van segregatie op basis van puur en alleen de huidskleur tot voor zo kort officieel regeringsbeleid kon zijn. De born frees, de jongeren die geboren zijn na de afschaffing van de apartheid, zien apartheid vooral als een eigenaardigheid uit het verleden. Sommigen klagen zelfs dat de oudere generatie maar blijft vasthouden aan het verleden. Deze jongeren willen liever vooruit kijken.
Veel born frees mogen tijdens de verkiezingen op 7 mei aanstaande voor het eerst stemmen. Samen zijn ze goed voor 6 procent van het electoraat, wat neerkomt op een half miljoen stemmen, maar nog geen kwart van deze jongeren heeft laten registreren om te mogen stemmen. Na de bittere strijd voor de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika is dit voor veel zwarte ouderen een zware pil. Je raakt snel gewend aan de vrijheid en het recht om te mogen stemmen, vergeten wordt hoeveel strijd er geleverd is om dat te verwerven.
De verkiezingen van 27 april 1994 waren een historisch keerpunt, waar niet alleen de zwarte bevolking in Zuid-Afrika maar de hele wereld naar uitkeek. Journalist Bart Luirink, (schrijver van boeken over Zuid-Afrika en hoofdredacteur van ZAM Magazine) woonde vanaf 1993 in Johannesburg en was correspondent voor verschillende media (NOS, VPRO, Vrij Nederland, Diogenes). Hij heeft de onderhandelingen en de verkiezingen van nabij meegemaakt. Die dag herinnert hij zich nog levendig. Luirink: ‘Het was een enorme ontlading. Al dat geweld, al die conflicten die etterden, opeens was daar een eind aan gekomen. Ik weet nog dat ik daar liep na de verkiezingen en die uitzinnige massa mensen zag en dacht: zo moet Nederland zich ook hebben gevoeld na de bevrijding.’
© corbis

1994. Zuid-Afrikanen in de rij om te stemmen

Bevrijding
Op 7 mei 2014 gaat Zuid-Afrika voor de vierde keer naar de stembus; parlementsverkiezingen zijn om de vijf jaar. De kritiek op het ANC groeit, na al die jaren aan de macht. Meer en meer wordt het ANC gezien als een gewone politieke partij. Maar voor velen van de oudere generatie blijft het voorlopig nog de partij van de bevrijding. Het is voor het ANC van groot belang om uitgebreid stil te staan bij de strijd voor de democratie en haar grote aandeel daarin.
Bert Haitsma, van onder andere de series Schaep met de 5 pooten en De troon, woont al zeven jaar in Botswana en komt veel in Zuid-Afrika. Samen met Meg Rickards maakte hij de documentaire 1994, The Bloody Miracle.
Drie jaar geleden realiseerde Haitsma zich dat het in 2014 twintig jaar geleden zou zijn dat de omwenteling in Zuid-Afrika plaatsvond. Hij constateerde dat veel over de aanloop naar de verkiezingen vergeten was. Met name (dus) bij de born free.
Haitsma: ‘Je kunt je voorstellen dat men na de democratische omwenteling snel verder wilde. Maar de periode voor de verkiezingen was een heel traumatische. In die periode zijn echt duizenden mensen omgekomen in de strijd tegen apartheid. Er is een populaire misvatting, vooral ook in het westen, dat het ANC alle zwarte mensen vertegenwoordigde en dat die met gemak het apartheidsregime konden wegjagen, wat natuurlijk niet waar is. Binnen het ANC en binnen alle andere organisaties waren verschillende mensen met verschillende meningen. Ook over hoe het moest gaan na de omwenteling. Deze machtsstrijd werd op het scherpst van de snede gevoerd.’ 

Onderhandelingen
Die lange en bloedige weg naar de overwinning brengt Haitsma onder de aandacht met zijn 1994, The Bloody Miracle. De documentaire begint met het einddoel, de dag van de verkiezing. Lange rijen van mensen die wachten totdat ze eindelijk voor het eerst in hun leven een stem mogen uitbrengen. Badend in de rode gloed van de opkomende zon. De stem van Mandela spreekt ons toe: ‘Now your day has come, because this election is about you. It is your election, it is your vote that counts. Years of imprisonment could not stamp out our determination to be free. We will not let a handfull of killers steel our democray.’
Al snel worden deze idyllische beelden onderbroken door de rauwe werkelijkheid en keren we terug naar april 1993. De onderhandelingen om tot een verkiezingsdatum te komen begonnen vlak na de vrijlating van Nelson Mandela op 11 februari 1990 zijn in een impasse geraakt, en dan wordt de natie opgeschrikt door de moord op de populaire zwarte activist Chris Hani. Zijn dood en de daarop volgende escalatie van geweld bracht het land naar de rand van de afgrond. De dood van Hani is volgens de documentaire ook een kantelpunt. Dat was het moment waarop het anc besloot om vastberaden door te gaan. Juist om de tegenkrachten van de verandering niet te geven wat ze wilden: het ontregelen van het verkiezingsproces. Een paar weken na deze moord werd de verkiezingsdatum bekendgemaakt.
Al direct na zijn vrijlating had Mandela de hoop uitgesproken dat het anc zijn gewapend verzet tegen het apartheidsregime zou kunnen staken en verzoening met de blanke bevolking van Zuid-Afrika mogelijk zou zijn. Maar geïnstitutionaliseerde rassendiscriminatie schaf je niet zomaar af. Het verzet tegen deze omwenteling was zo heftig en groot dat het volgens 1994, The Bloody Miracle dus een wonder mag heten dat de verkiezingen op 27 april 1994 überhaupt nog doorgingen.
Haitsma heeft vele kopstukken uit die tijd, van de ultra-rechtse Afrikaner Weerstandsbeweging, Zoeloeleiders tot het ANC, voor de camera gekregen. De boegbeelden van de onderhandelingen voor verkiezingen, Nelson Mandela en F.W. de Klerk komen nauwelijks aan woord. Een bewuste keuze.
Haitsma: ‘We wilden nu eens niet het verhaal van het ANC en Mandela vertellen, iedereen kent dat verhaal. Wat de film laat zien is dat er verschillende bewegingen, zowel blank als zwart, tegen de veranderingen waren. Om koste wat kost hun eigen machtspositie te behouden werden onwaarschijnlijke coalities gevormd. De extreem-rechtse Afrikaner Weerstandsbeweging werkte bijvoorbeeld nauw samen met onder andere Inkatha. Die samenwerking heeft voor veel geweld en leed gezorgd. Dat ligt nog steeds heel gevoelig.’

‘De periode voor de verkiezingen was een heel traumatische. In die periode zijn echt duizenden mensen omgekomen in de strijd tegen apartheid’

Bert Haitsma

Chaos
Luirink: ‘In 1993 woonde ik tegen het centrum van Johannesburg aan. Het was geen oorlogsgebied te noemen, maar er heerste een heel gespannen sfeer. Veel van het geweld vond plaats in de townships, de woongebieden van de zwarten rondom de steden en met name rond Johannesburg. De strijd in de periode tot aan de verkiezingen werd door veel journalisten lang voorgesteld als een stammenstrijd tussen de Zoeloes van de Inkhata-beweging van Mangosuthu Buthelezi, ‘koning’ van de provincie Kwazulu Natal, en de Xhosa’s van het ANC. Maar het was eerder een politiek gevecht tussen twee bewegingen. Het feit dat Inkhata zich vanaf een bepaald moment zo gewelddadig ging gedragen had te maken met het feit dat het anc zoveel invloed en aanhang kreeg onder de Zoeloes. Etnische sentimenten speelden wel een rol, maar het machtsverlies was belangrijker.
Mandela zelf begon al snel nadat hij vrij was te spreken over een “derde macht” die chaos wilde creëren in de hoop dat mensen dan zouden zeggen: “zie je wel, democratie kan hier helemaal niet, dit wordt te ingewikkeld. Voor de lieve vrede moeten de blanken aan de macht blijven”. Onzin natuurlijk, want onder de apartheid was het helemaal niet zo vreedzaam. De “derde macht” zou, al dan niet met medeweten van mensen als De Klerk, verantwoordelijk zijn voor moorden op politieke activisten en geweld tussen zwarte groepen in de townships. De Klerk heeft altijd volgehouden dat hij nergens van af wist, “Ik heb nie geweet nie”. Ook in deze documentaire.
Eugene de Cock, bevelhebber van een onderdeel van de Zuid-Afrikaanse politie dat zich bezig hield met kidnappen, martelen en doden van anti-apartheidsactivisten vertelt openhartig hoe het allemaal werkte en dat deze activiteiten tot in de hoogste echelons van het regime werden goedgekeurd.
De documentaire eindigt met dezelfde beelden van wachtende mensen. Zoals De Cock zegt: “It’s just another normal day. But for those who never had a vote it would have been a great day.”’

Beter
Niet zo lang na de verkiezingen hield het geweld op. Luirink: ‘De lont was uit het kruitvat gehaald, alles was erop gericht om de verkiezingen te voorkomen. En dat was mislukt.’
Haitsma: ‘Heel veel van het verzet van de blanken lijkt achteraf zinloos in het licht van hoe het er met Zuid-Afrika vandaag de dag voorstaat. Ook met de blanke Afrikaners gaat het veel beter dan onder de apartheid. Zij zagen hun inkomens en toekomstperspectieven verbeteren, terwijl er een groeiende zwarte middenklasse is ontstaan die toegang heeft gekregen tot onderwijs, banen en welvaart. Zuid-Afrika nu is volop in beweging’.
Ook Luirink is niet negatief. Ondanks de teleurstelling van velen – sommige veranderingen gaan niet snel genoeg, er heerst corruptie – gaat het aantoonbaar beter met het land dan onder apartheid. Sindsdien is de economie met 60 procent gegroeid en ligt het gemiddelde inkomen 27 procent hoger dan tijdens de apartheid.

 Onder de noemer ‘Geachte Mandela’ programmeert NPO Doc deze week documentaires over het Zuid-Afrika van na de apartheid, waaronder Dear Mandela en His Big White Self.