Land van aankomst is een drieluik van Paul Scheffer en René Roelofs over immigratie in West-Europa. Geen interviews, geen deskundigen, geen voice-over; archiefbeelden vertellen het verhaal.

Land van aankomst
Woensdag, nederland 2, 21.10-22.00 uur

Acht jaar zijn documentairemaker René Roelofs en hoogleraar Europese studies Paul Scheffer bezig geweest met Land van aankomst. Althans, vanaf het moment dat het idee ontstond om samen een documentaire te maken over Europese immigratie. Daarna begon de lange zoektocht naar financiering en het bedenken van een scenario.
Drie lagen zou de film bevatten. De makers wilden immigratie om te beginnen in een breder Europees perspectief plaatsen door het vanuit verschillende West-Europese landen te benaderen: Nederland, Zweden, Duitsland, Engeland, België en Frankrijk. ‘Zo kun je parallellen binnen dezelfde ontwikkeling naast elkaar zetten,’ zegt Scheffer.
Daarnaast kozen ze voor een dubbel perspectief, dat van de immigranten én dat van de mensen die er al waren. Hoe was het om op stel en sprong vrouw en kinderen achter te laten en een ongewis avontuur in een beloofd land aan te gaan? En wat gebeurt er wanneer een samenleving plotseling wordt geconfronteerd met een groep vreemdelingen met andere gewoonten?
Het was de bedoeling er vooral een ‘kijkervaring’ van te maken, benadrukt Roelofs. Het ging erom de Europese immigratie zo veel mogelijk in zijn geheel te benaderen. Vanaf de jaren vijftig tot heden, zegt Scheffer: ‘Ons geheugen schiet geweldig tekort. Zonder de geschiedenis begrijpen we niets van de huidige conflicten.’
In de beginfase toerden de makers drie maanden door Europa en namen ze zo’n vijftig personen interviews af. Zo spraken ze met verschillende generaties binnen een immigrantengezin. Spoorden ze mensen op die zich in de jaren vijftig en zestig bedreigd voelden door de stroom nieuwelingen op de arbeids- en huizenmarkt. Het leverde genoeg verhalen en informatie op. Toch was het nog niet wat ze zochten, stelt Roelofs: ‘Vooral ouderen moesten te veel uit hun herinnering putten. Logisch ook, het gaat het om ervaringen van dik vijftig jaar geleden.’

Rassenrellen
Geleidelijk kwamen Scheffer en Roelofs tot de ontdekking dat archiefbeelden uit bioscoopjournaals, documentaires en nieuwsrubrieken veel authentieker en dynamischer waren. Uiteindelijk is in Land van aankomst zelfs geen enkele zelf opgenomen scène terug te zien. Het is één aaneenschakeling van bestaand beeldmateriaal geworden.
Zo krijgt de kijker werkzoekenden in Marokko te zien die een strenge selectie ondergaan. Een directeur die vertelt dat geen enkele Nederlander belangstelling heeft voor het werk in zijn fabriek, waardoor hij wordt gedwongen om buitenlanders aan te nemen. Of verslaggever Jaap van Meekren die de rassenrellen in Rotterdam in 1972 verslaat, interviews afneemt en ook nog even opmerkt dat de Nederlandse regering de handen in onschuld wast. Roelofs: ‘Die archiefbeelden vormen een autonoom element. Geen plaatje bij het praatje.’
Uiteindelijk hadden ze beeldmateriaal voor een tv-serie van minstens zestien afleveringen. ‘Maar die tijd is helaas voorbij,’ constateert Scheffer. Het bleef bij een bioscoop­versie en drie tv-afleveringen. Dat betekende eindeloos schrappen en schaven met editor Danniel Danniel. De eerste montage duurde acht uur, waarna verspreid over twee jaar nog ongeveer vijftig versies volgden.

Toestroom
Gaandeweg besloten Scheffer en Roelofs geen anchorman of voice-over te gebruiken, zegt Scheffer: ‘Het had misschien voor de hand gelegen om naar het voorbeeld van Michael Palin of Geert Mak een vast persoon door het beeld te laten lopen. Met wie de kijker zich kan identificeren. Maar uiteindelijk vonden we dat niet nodig. Een stem onder de beelden kan als een bet- of alweter overkomen. De kijker moet het zelf zien en op zich in laten werken.’
Roelofs knikt: ‘Wie tegenwoordig de televisie aanzet, zou haast vergeten dat het een visueel medium is. Gek genoeg vertonen veel tv-makers de neiging om vrijwel alles verbaal te brengen. Hoeveel wordt er niet doorgepraat onder beelden die helemaal voor zichzelf spreken?’
Scheffer: ‘Kijk, dat heb ik van René geleerd de afgelopen tijd. Hij denkt in beelden. Terwijl mijn hoofd vol woorden zit. Eigenlijk heb ik acht jaar een opleiding documentaire maken gevolgd.’
Roelofs begin te lachen: ‘Nou, ik heb acht jaar college van doctor Scheffer gekregen. Zo langzamerhand ben ik erachter dat je de geschiedenis met een open visie moet benaderen.’
Scheffer: ‘Klopt. Je kunt de huidige ontwikkelingen soms beter begrijpen door naar de geschiedenis te kijken. De thema’s van vroeger zijn ook de thema’s van vandaag.’
Scheffer noemt als voorbeeld de geplande toetreding van Bulgarije tot de Europese Unie op 1 januari 2014. Volgens hem kan dat tot een toestroom van Roma-gezinnen leiden: ‘Wie weet herhaalt de geschiedenis zich en doen zich straks dezelfde reacties voor als destijds bij de eerste generatie immigranten uit Turkije en Marokko.’

Spiegelgevecht
Op dat punt bevat de film archiefmateriaal van mensen die zich een halve eeuw geleden bedreigd voelden door nieuwe concurrenten. Zoals de West-Indiërs in Engeland, Turken in Duitsland en Spanjaarden in Rotterdam. Volgens Roelofs was het lastig om geschikte beelden te vinden van zogenoemde autochtonen die direct hun gevoelens uiten: ‘Wanneer is een bepaalde uitlating racistisch? We hebben geprobeerd binnen de horizon van het voorstelbare te blijven. In de film komt bijvoorbeeld een Engelsman aan het woord die al jaren een huis zoekt voor zijn gezin. Na maanden vindt hij een bouwval met lekkend dak. Tegelijkertijd merkt hij dat immigranten een huizenblok verderop nieuwe appartementen krijgen. Wat moet je daarvan denken?’
Scheffer spreekt van een spiegelgevecht tussen nieuwkomers en de mensen die er al waren: ‘Wie heeft wie iets aangedaan? Wij gaan in onze film voorbij aan die schuldvraag.’
Roelofs geeft aan dat hij daar herhaaldelijk over wordt benaderd. ‘Mensen willen weten waar de oplossing ligt. Ik zeg dan dat immigratie geen probleem is waar een oplossing voor moet komen. Het is een situatie waarin we terecht zijn gekomen. In die zin is het een humanistische film. We proberen wezenlijke vragen te stellen. Wat is precies gelijke behandeling? Hoe zit het met vrijheid van meningsuiting voor mensen die in een netelige situatie zitten? Hoe tolerant kun je zijn tegenover andere culturen en geloofsovertuigingen?’
Scheffer: ‘Als gevolg van grootschalige immigratie ontstaat een nieuwe sociale situatie waarin gevestigde patronen opnieuw aan de orde worden gesteld. En veranderingen roepen nu eenmaal conflicten op, zoals een Franse schrijver-politicus in de film zegt.’
Politici en deskundigen komen overigens nauwelijks voor in de film. Ook dat is een bewuste keuze: ‘Dat scheelde behoorlijk,’ zegt Roelofs met een blik op zijn kompaan: ‘Dan hoefde die meneer met die grijze krullen er ook niet in. Je moest eens weten in hoeveel programma’s en documentaires hij opduikt.’
Of de politiek een boodschap aan de film zou moeten hebben? De makers knikken eensgezind. Politici moeten de film maar eens rustig bekijken, vindt Scheffer: ‘Wij nemen geen standpunt in. Het gaat ons om een manier van kijken.’
‘Een boodschap? Ha, Dick Maas zei het al eerder: boodschappen doe je bij Albert Heijn,’ zegt Roelofs. ‘Er zitten genoeg elementen in de film waar politici zich door aangesproken kunnen voelen. Alleen al het gegeven om immigratie over een langere periode te beschouwen, zou hen aan het denken kunnen zetten.’
Scheffer grijnst. Hij heeft wel vaker geconstateerd dat het in Den Haag aan geheugen ontbreekt: ‘Een euvel dat ook genoeg burgers kenmerkt trouwens. Je hoort in elk geval zelden iemand met een bredere visie op de immigratieproblematiek. Waarin het in historisch perspectief wordt geplaatst.’
Roelofs heeft tientallen documentaires op zijn naam staan en realiseert zich dat het bereik beperkt is. Laat staan de invloed ervan. Zo begreep hij weinig van de ophef over een geheim rapport dat eind vorig jaar door de Volkskrant was achterhaald. Daarin werd duidelijk hoe de treinkaping door Molukse vrijheidsstrijders in 1977 werd beëindigd na een extreem gewelddadige bevrijdingsactie. De notitie die daarover door Justitie werd opgesteld, verdween in een diepe la. Al in 2000 maakte Roelofs de documentaire The Dutch Approach waarin aan het licht kwam dat de kapers door een kogelregen om het leven kwamen. ‘Zoveel jaar later wordt het als primeur gebracht. Kamerleden vragen de regering om opheldering. Zou destijds niemand die film van mij hebben gezien? Of wordt het pas serieus genomen zodra het in de krant staat?’

Verbaasd
Of hij bang is dat Land van aankomst grotendeels onopgemerkt blijft? Roelofs haalt zijn schouders op: ‘Soms blijken documentaires pas later enige invloed op de besluitvorming te hebben. Maar je komt er nooit achter hoe dat precies zit. Deze film staat in elk geval niet rond middernacht geprogrammeerd maar om half negen ’s avonds. Dat scheelt alvast een hoop kijkers.’
Hoopgevend was ook de respons na de première tijdens het Idfa in Amsterdam. Daar toonden jongere bioscoopbezoekers zich verbaasd over wat ze in de film hadden gezien, vertelt Roelofs: ‘Die wisten niets over de rellen in de Afrikaanderbuurt en hadden ook geen idee dat de beelden zo recent waren. Ook hebben we persoonlijke reacties gekregen van mensen die nu pas begrepen wat hun vader in zijn beginjaren als immigrant moet hebben meegemaakt. Thuis werd daar niet over gesproken.’
Die ‘generationele omslag’ vormt ook een belangrijk motief in de film, zegt Scheffer. Waar de eerste immigranten lijdzaam en zwijgend hun lot ondergingen en zich nauwelijks een voorstelling konden maken van een nieuw bestaan in een volkomen vreemd land, tonen de volgende generaties zich veel mondiger: ‘De zwijgende generatie wordt afgewisseld door een sprekende generatie.’

land van aankomst

Het eerste deel van het drieluik Land van aankomst, mede gebaseerd op het gelijknamige boek van Paul Scheffer, gaat over de eerste generatie immigranten met hun verhaal van hoop, verlangen en verdriet, en over de reacties vanuit de West-Europese samenleving. In deel 2 komen de geleidelijke integratie en de bijbehorende conflicten aan bod, terwijl de laatste aflevering is gewijd aan de huidige, multiculturele maatschappij. Hierin komt onder meer de moord op Theo van Gogh aan bod. Angela Merkel en David Cameron stellen het failliet van integratiemodellen aan de kaak. Programmamaker en schrijver Anil Ramdas spreekt daarentegen van ‘nation building’ en houdt vol dat de moderne samenleving altijd in beweging zal blijven.