met kerst zijn we weer thuis

Unsere Mütter, unsere Väter (deel 1)
Zaterdag, Nederland 2, 22.35-0.10 uur
Deel 2 op zaterdag 4 januari, deel 3 op 11 januari

‘We waren met z’n vijven. Vijf vrienden. De toekomst lag voor ons open. We hoefden alleen maar aan te pakken.’ Zo opent de voice-over Unsere Mütter, unsere Väter, een vierenhalf uur durend oorlogsdrama dat afgelopen voorjaar miljoenen Duitse tv-kijkers in z’n ban hield en inmiddels aan negentig landen is verkocht. De vertelstem behoort toe aan Wilhelm, een van de vijf Berlijnse vrienden die in de zomer van 1941 de opgewekte verwachting koesteren dat de ophanden zijnde oorlog tegen Rusland hooguit een half jaartje kan duren en ze elkaar dus na de ‘Endsieg’, zo rond de Kerst, in hun Berlijnse stamkroeg zullen weerzien. De kijker weet dat die oorlog nog vier jaar gaat duren en de toekomstverwachtingen van deze beginnende twintigers grondig zullen worden vergald – áls ze 1945 al levend zullen halen.
Wilhelm en zijn twee jaar jongere broer Friedhelm, een sceptische ‘Schöngeist’ die in zijn ransel Rimbaud en Jünger meeneemt, zijn twee van de in totaal acht miljoen Wehrmachtsoldaten die worden ingezet bij Operatie Barbarossa. Wilhelm als leider van de ‘Windhund-Kompagnie’, Friedhelm als zijn ondergeschikte. De derde is Charlotte, heimelijk verliefd op Wilhelm, verpleegster in een lazaret dat achter het front mee oprukt naar het oosten. Greta, vastbesloten om een beroemd zangeres te worden, zal met de schlager ‘Mein kleines Herz’ inderdaad de soldaten en het thuisfront afleiding bezorgen. Zij heeft met de Joodse Viktor een heimelijke relatie; zulke ‘rassenschande’ was verboden. Om Viktor documenten te bezorgen waarmee hij Duitsland kan ontvluchten, legt Greta het aan met een SS-Sturmbannführer.

Unsere Mütter, unsere Väter vertelt een fictief verhaal, waarbij de vijf in de loop van de oorlog elkaar op allerlei locaties in Oost-Europa en Berlijn steeds opnieuw treffen. Nogal onwaarschijnlijk, zoals ook hun vriendschap niet wordt uitgewerkt maar als een gegeven gepresenteerd om het verhaal aan op te kunnen hangen. Maar wie beide kunstgrepen voor lief neemt, krijgt een zo realistisch, ­gedetailleerd en historisch verantwoord mogelijk beeld voorgeschoteld van gruwel en geweld, waarin iedereen onherroepelijk verstrikt raakt. Want dat is de centrale boodschap van dit drieluik: als het gaat om doden of gedood worden maakt iedereen zich schuldig. Heldendom en misdaad zijn twee kanten van dezelfde medaille. Alle vijf zijn heldhaftig, maar Charlotte verraadt ook een Joodse collega, Greta maakt carrière via haar SS’er, Wilhelm en Friedhelm doen mee aan standrechtelijke executies. Zonder de Duitse betrokkenheid en schuld te relativeren, maakt de film nog eens indringend duidelijk dat, in de woorden van Friedhelm, ‘de oorlog in ieder mens het slechte naar boven haalt’.
Dat mag een open deur lijken, het was ook een doorleefde uitspraak van de vader van Nico Hofmann, filmmaker en producent van Unsere Müter, unsere Väter. Zijn bedrijf teamWorx, onderdeel van Ufa Fiction, heeft samen met het ZDF  14 miljoen euro aan deze productie besteed. Vader Hofmann werd op z’n achttiende naar het oostfront gestuurd en kwam als een gebroken pacifist terug, vastbesloten anderen nooit meer iets op te dringen. Moeder Hofmann zat bij de ‘Bund Deutscher Mädel’ en kon na de oorlog maar niet begrijpen dat haar ‘Führer’ gefaald had. Zoon Nico kreeg als filmstudent hooguit iets te horen over de tijd voordat vader naar Rusland moest, niet over wat hij daar uitvoerde. Maar nu de man hoogbejaard is verbreekt hij, na het zien van de film, alsnog zijn stilzwijgen.
Hofmann (54), die Unsere Mütter, unsere Väter (‘mijn meest persoonlijke film’) ook als laatste kans beschouwt voor Duitse veteranen om hun weggestopte ervaringen alsnog aan kinderen en kleinkinderen op te dissen, heeft in Duitsland met zijn zogeheten ‘Event-Filme’, tv-producties over meestal historische onderwerpen, een nieuw genre ontwikkeld. Kostbare, prestigieuze tv-films in meerdere delen, ook wel miniseries genoemd, die garant staan voor hoge kijkcijfers. Zoals Der Tunnel, Stauffenberg, Dresden, Die Flucht, Das Wunder von Berlin, Die Luftbrücke, Dutschke, Hindenburg, Rommel en Der Turm, vaak in opdracht van ZDF en ARD.

Bestond aan documentaires over het eigen oorlogsverleden nooit gebrek, de dramatisering ervan lag gevoeliger – het moest altijd historisch verantwoord, eenduidig en helemaal uitgebalanceerd zijn. Van de Amerikaanse serie Holocaust (1977) deugde feitelijk weinig, maar er keken wel miljoenen mensen naar, en sindsdien hebben Duitse filmers en dramaproducenten een inhaalslag gemaakt waarbij ook taboes op het gebied van Duits dader- en slachtofferschap werden verbroken. Zelfs Hitler werd in Der Untergang als een echt mens opgevoerd.
Midden jaren negentig werd in Duitsland ook de mythe van de ‘onschuldige’ Wehrmacht (alle misdaden aan het oostfront zouden door de ‘Einsatzgruppen’ van SS en SD zijn gepleegd) door een reizende expositie opgeruimd, maar pas nu wordt dat in Unsere Mütter, unsere Väter ook in alle nare details getoond, het resultaat van een leer die ‘niet-Ariërs’, zoals Joden en Russen, als ‘Unter­menschen’ beschouwde.
De film maakt plausibel hoe de vijf, opgegroeid in het Derde Rijk, door die perverse ideologie zijn geïnfecteerd, zonder dat ze de consequenties ervan echt doorgronden – dat gebeurt pas als het te laat is, op de slagvelden. Van die locaties werd veel werk gemaakt. Ze werden gevonden in Letland, Litouwen, een negentiende-eeuws fort bij Keulen dat werd omgebouwd tot lazaret en partizanenkamp, een leegstaande jeugdgevangenis in Neurenberg, en vooral de studio’s van Babelsberg in Potsdam. Daar werden alle scènes die in Berlijn spelen opgenomen in de zogeheten ­‘Berliner Straße’, waarvan het bordkarton haast niet meer opvalt. Zes historici controleerden het draaiboek op historische juistheid en waarschijnlijkheid.
Door de levensechte weergave van de gruwelijke werkelijkheid kunnen twintigers die opeens aan dood en verderf worden blootgesteld nog wel op het medeleven van de kijker rekenen; bij dertigers tot vijftigers zou dat moeilijker zijn geweest. De film laat zien dat de geruststellende verdeling in daders en slachtoffers, meelopers en verzetslieden, schuldig en onschuldig, onhoudbaar is – in elk geval bij deze vijf.
Volgens scenarioschrijver Stefan Kolditz ‘kom je met de categorieën goed en kwaad niet verder bij deze generatie’, waarbij hij meteen aantekent dat die verantwoordelijk blijft voor haar doen en laten. Wel valt op dat deze vijf uit ‘betere’ milieus komen en goed zijn opgeleid. Een soldaat uit Wilhelms compagnie beklaagt zich dat hij nu de filosofiecolleges van ene Heidegger niet kan volgen.

Uitvoerend producent Benjamin Benedict geeft toe dat ze niet representatief kunnen zijn voor een hele generatie. ‘Maar Greta is van kleinburgerlijke komaf, wat een rol speelt als je bedenkt dat zij zonder geld zit en via die ss’er gunsten verwerft om hogerop te komen en beroemd te worden. Overigens hebben we veel uiteenlopende dagboeken en biografieën uit die tijd doorgenomen en in de film verwerkt. Het ging ons dus niet om elitekinderen, bevelvoerders of oudere generaties, maar om jonge mensen die de oorlog voor de kiezen kregen en later vanaf het nulpunt de Bondsrepubliek hielpen opbouwen.’

Waarom is liefst zes jaar aan het draaiboek ­gewerkt?
Benedict: ‘Dat komt omdat de film een grote intensiteit en precisie verlangt. Het begon met Hofmann die het levensverhaal van z’n vader aan Stefan Kolditz vertelde, en in onderling samenspel is het materiaal door Kolditz steeds verder uitgewerkt en verfijnd. Dat is zijn grote verdienste. Aan mij de taak om het verhaal daarna om te zetten.’

Was het echt nodig alle gruwelijkheden te ­laten zien?
‘Toch wel. Als je echt de ervaringen van de hoofdfiguren wilt benaderen, moet dat. Je kunt niks weglaten; achttienjarigen werden eraan blootgesteld en dat moet je zo precies mogelijk nabootsen. Overigens was het geweld nooit een doel op zich, het mag geen voyeurisme worden’

Kritiek was er ook. De film zou de Duitse schuld willen relativeren, Polen en Russen zouden te negatief en soms antisemitisch worden afgeschilderd.
‘Neenee, de schuld ligt primair enkel en alleen bij de Duitsers. De film wil níet aantonen dat Duitsers net zulke slachtoffers waren als alle anderen. Er was ook geen opzet om de Polen en Russen in een kwaad daglicht te stellen. En vergeet niet dat Viktor zijn leven uiteindelijk aan de Poolse partizanenleider te danken heeft.’

In Unsere Mütter, unsere Väter krijgt de voice-over van Wilhelm ook het laatste woord: ‘Spoedig zijn er alleen nog maar Duitsers, en geen enkele nazi.’ Het is dan mei 1945, de oorlog is voorbij. Een generatie twintigers zit zwijgend op de puinhopen van het Derde Rijk en heeft nog geen idee hoe het verder moet.