VPRO’s De avonden zond vrijdag 20 december voor het laatst uit. Tijd voor een terugblik op het instituut waar achttien jaar lang kunst en cultuur zonder beperkingen kon worden opgedist. Het programma maakt begin 2014 als Nooit meer slapen een doorstart op Radio 1.

Even voor negen uur ’s avonds begeeft Carolien Roessingh (60) zich naar haar atelier op de eerste verdieping. Ze neemt plaats aan een grote, volle tafel en zet de radio aan. De komende twee uur zal de kunstenares daar aandachtig naar De avonden luisteren terwijl haar handen objecten maken. Het is een dagelijks ritueel, al zolang het radioprogramma bestaat. Ze legde speciaal een kabel aan om Radio 6 te kunnen ontvangen. Af en toe zal ze haar armen even laten zakken om nog beter te kunnen luisteren. Naar een verhaal van dichter Ester Naomi Perquin bijvoorbeeld, of naar nieuwe muziek die haar verrast. 

Verderop in Hilversum zit presentator Botte Jellema (36) ondertussen klaar voor de uitzending, de technicus schuift aan de knoppen en na het nieuws klinkt de accordeon van de begintune. De avonden zendt uit vanuit de kelder van een verlaten gebouw op het Mediapark. Op de grond ligt een Perzisch tapijtje en de bureaus worden op arbo-hoogte gehouden met omgekeerde slakommen uit de kantine. Jellema laat zelf zijn gasten binnen, haalt koffie voor hen uit de automaat om daarna snel weer achter de microfoon te kruipen, de muziek af te kondigen en het interview te beginnen. De setting is veelzeggend: ietwat obscure radio met weinig geld en veel liefde gemaakt, uitgezonden op zenders en tijden in de marge waar het grote publiek niet zo maar langs zapt. Eerst op Radio 5 en later zelfs op Radio 6, de zender die alleen via de kabel te ontvangen is. Jellema: ‘Omdat het zoveel moeite kost ons op te zoeken, wil ik extra mijn best doen voor de luisteraars die ons hebben gevonden.’

Schoonheid en troost
Vrijdag 20 december aanstaande is de laatste uitzending van De avonden, een instituut op de radio dat sinds 1995 de microfoon richt op kunst, theater en literatuur. Sommige rubrieken werden nog bekender dan het programma zelf. ‘Mannen van de Radio’ bijvoorbeeld, met improvisaties door cabaretiers Hans Teeuwen, Pieter Bouwman en Theo Maassen. Meer dan vijftien jaar oude sketches als ‘De ondankbare plant’ en ‘06-lijn’ zijn nog steeds een hit op You Tube. In 2006 won De avonden de Zilveren Reissmicrofoon voor beste radioprogramma van Nederland. De jury oordeelde: ‘De avonden biedt schoonheid en troost in de uren van schemering.’
Grondlegger van De avonden is radio-icoon Wim Noordhoek(70). Toen in 1995 de VPRO-cultuurprogramma’s van Radio 2 af moesten wegens popularisering van de zender ontdekte hij dat er op Radio 5 niet werd uitgezonden tussen tien en twaalf uur ’s avonds; het was dan letterlijk stil op de radio. ‘Geef mij de avonden maar’, zei hij, en zo had het nieuwe programma meteen een naam. ‘Dat had dus niets met De Avonden van Gerard Reve te maken,’ vertelt Noordhoek met een schalkse glimlach onder zijn lange grijze haren. Rubrieken uit zijn eerdere programma’s nam hij mee. Zoals ‘Music Hall’ waarin schrijvers voorlazen uit eigen werk en ‘De wijde blik’ met radiokunstenaar Mat Wijn. Ook interviewer Ischa Meijer zou in De avonden weer een plek krijgen, maar toen gebeurde er iets dramatisch, vertelt Noordhoek: ‘Op zijn eerste uitzendingsdag zaten we op hem te wachten in de studio toen het bericht kwam dat hij ’s ochtends was overleden. Diezelfde week maakten we in De avonden een twee uur durende In Memoriam.”
Samen met co-presentator Wim Brands liet Noordhoek veel ruimte voor experiment en lolligheid. Zo kon het zomaar zijn dat je minutenlang luisterde naar weglopend water in de gootsteen of het geluid van een stoomfabriek uit 1952. In de zomermaanden maakte hij live radio vanaf de bank voor de televisie met komieken als Freek de Jonge en Hans Dorrestijn. ‘We becommentarieerden wat er allemaal voorbijkwam en de mensen thuis konden mee zappen,’ vertelt Noordhoek.
‘Een idee dat we de ene dag bedachten voerden we de volgende dag uit.’ Grote schrijvers als Willem Frederik Hermans waren te gast, maar ook jong talent kreeg in De avonden de kans om te debuteren, zoals de toen nog onbekende Thomas Rosenboom. Noordhoek: ‘De jonge Paul de Leeuw hebben we ook nog gehad, maar dat was niet zo’n succes.’
Hoewel inmiddels eindredacteur af, is Wim Noordhoek nog steeds te horen in De avonden. Iedere maandag belt hij met Arnon Grunberg, waar ook ter wereld de schrijver zich bevindt. ‘Oké, we gaan wat proberen,’ merkt Noordhoek steevast op, als hij Grunberg aan de lijn heeft net voordat de opname begint. De enige afspraak is dat hij alles mag vragen. Is Grunberg in een hotel op Sicilië en blijkt dat hij daar geen pornofilm durft te bestellen voor zijn vriendin, dan ontstaat er een gesprek over schaamte. Het brengt hen op het idee om een paar maanden later samen naar een pornofilm te kijken, uiteraard mét opnameapparatuur, om in De avonden verslag te doen van ‘wat er aan pikken en kutten voorbij komt’. Dat is volgens Noordhoek zo mooi aan De avonden: alles kan.

Nieuwe inzichten
De avonden heeft ongeveer vijftienduizend luisteraars. Ter vergelijking: naar een programma als Kunststof luisteren zo’n 120.000 mensen. ‘Je kunt je succes afmeten aan het aantal luisteraars, dan waren wij extreem onsuccesvol, maar je kunt ook je succes afmeten aan de plek die je inneemt in de wereld waarin je verkeert,’ redeneert de huidige eindredacteur Lotje IJzermans (54). ‘In kunstkringen maakt het niet zoveel uit of je belt namens Kunststof of namens De avonden, ook bij ons wil iedereen komen.’ Die goede naam heeft het programma te danken aan de lange historie, maar ook aan de fysieke aanwezigheid op festivals als Crossing Border en Oerol. Bovendien komen kunstenaars niet zozeer om hun product te verkopen, maar zien ze het ook als een welkome feedback op hun werk. In De avonden komen geïnterviewden geregeld tot nieuwe inzichten.
Nu IJzermans sinds 2009 de scepter zwaait is De avonden meer gestructureerd, beter voorbereid en toegankelijker. De items zijn korter, de luisteraar wordt minder aan zijn lot overgelaten en vanaf de oppervlakte de diepte in geleid. Gaat het in een item bijvoorbeeld over de Amerikaanse schrijfster Sylvia Plath, dan komt er geen Plath-deskundige aan het woord maar laat verslaggever Tjitske Mussche schrijfster Kristien Hemmerechts en muzikant Lucky Fonz III vertellen wat haar werk nu nog voor hen betekent.
Maar ruimte voor experiment en nieuw talent is altijd belangrijk gebleven. Zo initieerde De avonden in 2007 de schrijfwedstrijd Duizend Woorden, waaraan debutanten deelnamen als Hannah Bervoets en Maartje Wortel.
IJzermans: ‘Peter Buwalda was nog met zijn eerste hoofstukken van Bonita Avenue bezig toen hij bij ons al in de jury zat. We hebben zo een hele generatie nieuwe schrijvers aan ons gebonden.’ En ter gelegenheid van het vijftienjarige bestaan van De avonden bedacht de redactie ‘Een kamer in het verleden’ waarin schrijvers en cabaretiers een week lang zonder gezelschap, telefoon of internetverbinding werden opgesloten in een drijvend huis op het Friese Lauwersmeer. Onder anderen Tommy Wieringa, Paulien Cornelissen, Arjen Lubach en Wim Helsen vertelden in een gesproken dagboek hoe het hen in die kamer in het verleden verging.

Nooit meer slapen
Samen met een aantal makers van De avonden zal IJzermans vanaf januari een nieuw cultureel programma maken op Radio 1 onder de titel Nooit meer slapen. In tegenstelling tot haar voorganger Wim Noordhoek, die het liefst radio maakt voor de echte liefhebber, vindt zij het een enorme stap vooruit om nu eens een breder publiek te bereiken. ‘We gaan uitzenden tussen twaalf en twee uur ’s nachts. Het aantal potentiële luisteraars op dat tijdslot is enorm.’
Toch geeft ze toe dat ook zij de vrijheid van de luwte wel zal missen. ‘De avonden is nog het enige Nederlandse radioprogramma dat grote buitenlandse schrijvers interviewt als John Irving, David Sedaris en Amos Oz. Dat zal verdwijnen, want op Radio 1 mag geen Engels worden gesproken.’
Op Radio 1 moeten strenge targets worden gehaald en dat betekent ook dat er minder plek is voor experiment. Met De avonden verdwijnt niet alleen een kweekvijver voor kunstenaars, ook veel radiomakers zetten in het programma hun eerste stapjes. Haast iedereen met een goed idee en liefde voor het vertellen van een verhaal was welkom. Een onbekende kok die wel eens een documentaire wilde maken over Piet Hein Eek kreeg zendtijd en begeleiding. En nadat museumdirecteur Rudi Fuchs tijdens een interview bovenmatig geïnteresseerd naar de opnameapparatuur had gekeken mocht hij in het vervolg op de radio verslag uit brengen van zijn atelierbezoeken.

Tot zover De avonden
Ook kunstgeschiedenisstudent Gijsbert van der Wal (36) kreeg dertien jaar geleden de kans om zonder ervaring een item te maken voor de radio. ‘Toine Moerbeek, die indertijd kunstenaarsinterviews voor De avonden maakte, had het idee dat ik het wel zou kunnen en drukte me een mp3-recorder in de handen.’ Sindsdien is Van der Wal een van de vaste verslaggevers van het programma. Voor de openingsrubriek ‘Gesproken uitzicht’ ging hij langs bij bekende en onbekende Nederlanders die voor hun raam beschreven wat ze zagen, en hij maakte honderden reportages over beeldende kunst. ‘Er wordt vaak geklaagd over het gebrek aan cultuur op radio en televisie, maar De avonden besteedde aandacht aan zo’n beetje alles wat op cultureel gebied gebeurt.’ 
‘Tot zover De avonden,’ besluit presentator Botte Jellema de uitzending in Hilversum. Energiek loopt hij de studio uit en laat zich aan de andere kant van het glas op de bank vallen. ‘Ja, ik zal het missen straks.’ Omdat hij het een eer is om voor zo’n instituut te mogen werken waar hij al naar luisterde voordat hij presenteerde. Maar ook omdat je hier als interviewer risico’s mag nemen in een gesprek. ‘Er is de ruimte om onverwachts uitgebreid in te gaan op een onderwerp, en dat levert vaak iets bijzonders op.’ Toch ziet hij ook in dat voor dit soort radio, de ouderwetse radio misschien niet meer de meest logische plek is. ‘Een experimentele rubriek als “Mannen van de Radio” zou nu ook heel goed op internet kunnen beginnen.’ Het is een schrale troost voor trouwe luisteraar Carolien Roessingh: ‘Laatst was er wegens een technische storing niets te horen en kon ik al even ervaren hoe het straks zal zijn. Ik zal het vreselijk missen: De avonden geeft mijn dag structuur.”