racisme is aangeleerd

Groepsdynamiek
In 1997 zond de Ikon Verhaags documentaire uit. Verhaag volgde Elliott en liet zijn camera draaien tijdens een van haar workshops. Dat leverde interessante televisie op. Maar het kan nog spraakmakender, moet Marius van Duin, hoofd programmaontwikkeling bij producent Skyhigh tv, gedacht hebben. Want wat gebeurt er als je dertig nietsvermoedende jonge mensen vraagt om mee te doen aan een sociaal experiment (lees: blue eye/brown eye-workshops) en daar de camera’s op richt? Om vervolgens de ijzingwekkende groepsdynamiek die er ontstaat in beeld te brengen? BNN-programma Het grote racisme-experiment, gepresenteerd door Sophie Hilbrand, is 75 minuten lang gedurfde en shockerende televisie over thema’s die nog steeds – al dan niet sluimerend – aanwezig zijn in de maatschappij: racisme en discriminatie. ‘Marius en ik volgden los van elkaar zo’n workshop,’ legt eindredacteur en projectleider van het programma Frank Stojansek uit. ‘Het idee om het experiment om te buigen naar een televisieprogramma komt van hem. Hij zocht contact met Elliott, maar vanwege haar zieke echtgenoot was zij niet in staat om naar Nederland af te reizen. Er zijn maar twee andere begeleiders die getraind zijn door Elliott en die de workshop kunnen begeleiden. Een van die begeleiders, Seyda Buurman-Kutsal, woont toevallig in Nederland. Seyda heeft een Turks-Duitse achtergrond en is getrouwd met een Nederlander. Ook zij reist de hele wereld over om workshops te geven aan politici, managers, en psychologen. Seyda wilde meewerken aan het programma op voorwaarde dat bnn niets zou veranderen aan het experiment. De voorbereidingen, de invulling, zelfs de twee beveiligers waarmee Seyda samenwerkt tijdens de sessie, omdat het weleens gebeurt dat een deelnemer door het lint gaat, niets – behalve de locatie – is veranderd voor het programma,’ aldus Stojansek. Over het voorbereiden van de deelnemers zegt hij: ‘We vertelden de kandidaten alleen maar dat het ging om een sociaal experiment dat de hele dag duurt. Er stond een bescheiden dagvergoeding van 75 euro tegenover. We hielden een voorgesprek van een uur met elke kandidaat. Zij moesten een lijst invullen met vragen over bijvoorbeeld claustrofobie en pesten. Sommige kandidaten vielen af. En er was nazorg, direct na de opnames, maar ook enkele weken daarna. Ook was Seyda altijd telefonisch bereikbaar voor de deelnemers.’

Tranen
De opnamelocatie is de oude suikerfabriek in Halfweg. In de kille fabriekshal wacht Sander – een goedlachse jongen met blauwe ogen – rustig met andere deelnemers in de rij. Groepsleider Seyda zal de kandidaten in een van de twee groepen indelen. Sander is aan de beurt. ‘Kun je die grijns van je gezicht halen,’ beveelt Seyda bits met een licht Duits accent. ‘Ja, maar zo ben ik,’ probeert Sander nog. ‘Nee, dat is niet wie je bent, maar hoe je doet!’ bekt Seyda hem af. Sander moet een gekleurd vestje omdoen en vertrekken richting een kleine kelderruimte waar andere blauwogen zitten te wachten. Een van hen heeft al trillende handen. De toon is gezet. Blauwogen zullen het de komende uren niet makkelijk krijgen. De bruinogen begeleidt Seyda naar een andere, veel grotere ruimte waar een tafel vol eten en drinken is opgesteld. Daar bewerkt Seyda mentaal de groep met uitspraken als ‘wij bruinogen zijn beter’, en ‘wij bepalen de regels’. Uren later mogen de blauwogen zich aansluiten bij de bruinogen. Seyda ontpopt zich tot een ware tirannieke leider. Ze manipuleert, heerst en verdeelt, en krijgt de groep in haar greep door constant regels te bepalen en te veranderen. De eerder zo goedlachse Sander barst in tranen uit. ‘Gaat de maatschappij zo om met mensen? Hoe ver kun je gaan?’

Aangeleerd
Ondertussen analyseren psychologen Steven Pont en Irene Verwey in een aparte ruimte het gedrag van de groep en dat van Seyda. De experts constateren dat als de druk toeneemt slechts een enkeling zal vertrekken. De overgrote meerderheid zal juist gaan samensmelten met de groep.
In het tweede deel van het programma keert de rust terug. Seyda laat haar tirannieke masker vallen en legt het experiment uit. Ze wijst erop dat racisme is aangeleerd, en dus dat je je er ook van kunt ontdoen. De deelnemers schrijven hun ervaringen op, en delen hun gevoelens met de groep. Zo ook een meisje met Afrikaanse roots. Ze legt uit dat haar donkere huidskleur er soms toe leidt dat mensen in haar omgeving verbaasd reageren als ze haar goed Nederlands horen praten. Die opmerking is extra pijnlijk omdat eerder in het programma psycholoog Verwey tijdens een oefening waarbij blauwogen moeite hadden met het maken van een onbegrijpelijke leestoets, de vergelijking maakte met allochtonen ‘die zich ook zo voelen als zij een leesopdracht maken.’ Verwey bedoelde natuurlijk geen allochtonen, maar ‘nieuwkomers’ zoals (kinderen van) asielzoekers. Mogelijk haalt BNN dit fragment in de definitieve versie eruit. Zo niet, dan is Verwey met deze opmerking het ironische voorbeeld voor hoe het dus niet moet.