niet van niets wetend

Hij was nooit direct betrokken bij geweld tegen joden. Udo Klausa was een hoge districtbestuurder in de regio rondom Bedzin in Zuid-Polen, een ‘normale’ ambtenaar die netjes zijn werk deed. Een van de vele ambtenaren die nooit veroordeeld werden voor medeplichtigheid aan genocide en die na de oorlog hun loopbaan gewoon konden voortzetten. De Britse historica Mary Fulbrook plaatst vraagtekens bij het verhaal dat Klausa zelf vertelde: wist hij werkelijk niet dat dertig kilometer verderop, in Auschwitz, 85.000 joden vergast werden? Ten eerste stelt Fulbrook dat alle Duitsers heel goed wisten dat het regime van de nazi’s moorddadig was en dat joden, nog afgezien van de kampen, op allerlei manieren vermoord werden. Ten tweede acht zij het onmogelijk dat iemand die zo’n hoge positie bekleedde en zo dicht bij Auschwitz actief was, niet wist wat er gebeurde. Verder zet ze uiteen dat juist de inspanningen van al die gewone ambtenaren de Holocaust uiteindelijk mogelijk gemaakt hebben.

Fulbrook, hoogleraar Duitse geschiedenis aan University College London, doet dit in haar nieuwe boek Een kleine stad bij Auschwitz (A small town near Auschwitz, verschenen in vertaling bij De Bezige Bij), een minutieuze zoektocht naar de gebeurtenissen in deze streek tussen 1939 en 1943. Fulbrook maakt korte metten met de gedachte dat burgerlijke bestuurders niets van de Endlösing wisten en niet medeverantwoordelijk waren, maar noemt Klausa wel een ‘gevangene van het systeem’. Hij had last van zijn geweten, zoals bleek uit zijn zenuwinzinkingen tijdens de oorlog, maar liet toch zijn ambitie en conformisme de overhand nemen. Fulbrook maakte al eerder grote indruk met boeken als A History of Germany 1918-2008 (2008) en Dissonant Lives: Generations and Violence through the German Dictatorships (2011). Haar werk is van grote wetenschappelijke waarde en daarnaast is zij een begenadigd verteller. Ze bijt het spits af in een nieuwe reeks Gesprek op 24 waarin Chris Kijne en Pieter van der Wielen kort maar diepgaand praten met gerenommeerde buitenlandse denkers en wetenschappers. De gesprekken duren 25 minuten en worden gevolgd door een toepasselijke documentaire. Gasten zijn de komende weken onder anderen nanowetenschapper Eric Drexler (14 oktober), schrijfster Katie Roiphe (21 oktober) en theoretisch natuurkundige Brian Greene (28 oktober) over zwarte gaten en de snaartheorie. Vandaag wordt het gesprek op HollandDoc24 gevolgd door de documentaire KZ (2006) over concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk, waarin filmmaker Rex Bloomstein in beeld brengt hoe het verleden beleefd wordt door bezoekers van het kamp en plaatselijke bewoners.