'ik wil de mensen boos maken'

Het uur van de wolf
Nederland 2, 23.00-0.00 uur

Ali Ahmad Sa’id, bekend onder zijn schrijversnaam Adonis, is een uit Syrië afkomstige, tot Libanees genaturaliseerde dichter, schrijver en essayist die in Parijs woont. In Syrië zat hij in de jaren vijftig vanwege zijn lidmaatschap van een seculiere partij in de gevangenis, daarna week hij uit naar Libanon. Als gevolg van de Libanese burgeroorlog vestigde hij zich in 1985 in Parijs. Hij geldt als de grootste levende Arabische dichter, maar moet inmiddels overal in het Midden-Oostenop z’n tellen passen. Zijn kritiek op de islam en de Arabische mentaliteit en cultuur wordt daar niet gepruimd.
John Albert Jansen, bekend van films over Hugo Claus (Wreed geluk) en Szymborska (Einde en begin), maakt in het kader van Poetry International sinds een aantal jaren documentaires over dichters met een grensoverschrijdende reputatie. Ditmaal gaat het om Het verdwenen land, een portret van Adonis.

John Albert Jansen: ‘Ik beoog iets meer dan alleen een portret. Deze documentaires zijn bedoeld als associatieve vertellingen, waarbij gedichten dienen als het vehikel om door te dringen tot de persoon en het werk, maar ook om de voedingsbodem te laten zien waaruit ze zijn voortgekomen. Zo moeten in Wreed geluk de gedichten de persoon van Claus tonen, maar ook het Vlaanderen waaruit hij is voortgekomen. En bij Szymborska gaat het naast haar persoon en poëzie ook om de kunstenaar tegen de achtergrond van de totalitaire samenleving die Polen was.’

Dwingelandij
‘Wat Adonis betreft, hij schrijft in het Arabisch, dus zijn werk heeft betrekking op een enorm grote regio. Maar hij wordt voornamelijk buiten het Midden-Oosten gelezen. Hij is voor velen een icoon, voor al die intellectuelen maar ook gewone mensen van Arabische komaf die over de hele wereld verspreid leven, van Parijs en Londen tot Toronto en Amsterdam. Deze mensen, het zijn er miljoenen, hebben zich onttrokken aan het juk van fundamentalisme, moskee en imam. Ze zijn allemaal individuen gebleven, en ze hebben zich nooit verenigd. Het zijn gewone democraten in een seculiere samenleving, ooit gevlucht voor de dwang van de gemeenschap en het toenemende fundamentalisme. Voor deze mensen – en dat ontgaat ons omdát zij geen afgebakende groep vormen – is Adonis een held, omdat hij al vijftig, zestig jaar staat voor innerlijke beschaving, wars van fanatisme en dwingelandij.
De tragiek van onze bestuurders is dan ook dat ze, als ze de dialoog met Arabische immigranten aangingen, dat altijd met de georganiseerden deden, bijvoorbeeld een trotskistische arbeiderspartij, of Milli Görüş-achtigen, of fundamentalistische en fascistoïde groeperingen. Dus niet met de individuele mensen die gevlucht zijn voor de dwang van de moskee, en die tot hun schrik moesten ervaren dat de bestuurders in een buitenwijk van Parijs of Amsterdam-West zich inlieten met die groeperingen waarvoor zij nu juist gevlucht waren.’

Aboutaleb
‘Het werk van Adonis leerde ik kennen via de verzamelde gedichten in het Engels, zo’n vierhonderd pagina’s. Ook in de VS en Frankrijk is veel van hem uitgegeven, en in Duitsland kreeg hij de prestigieuze Goethepreis. Maar in het Nederlands is niks, nada van hem verkrijgbaar - ook weer zo typerend. Alleen Aboutaleb, de burgemeester van Rotterdam en een groot bewonderaar, heeft een paar gedichten vertaald. Kijk, wij meten ons al snel een oordeel aan over de Arabische wereld, maar staan er intussen met de rug naar toe. Terwijl die man duizenden gedichten heeft geschreven. Ik heb die van mijn voorkeur uitgekozen als motor voor het verhaal dat in de film verteld wordt. Adonis is een groot dichter, in die zin dat hij z’n individualistische kern bewaart maar ook tientallen jaren lang commentaar is blijven leveren op de geschiedenis van de Arabische regio, van de Suezoorlog tot de Zesdaagse oorlog, de Libanese burgeroorlog en ook daarna. De feiten roer ik in de film overigens nauwelijks aan; het gaat meer om ritme, vorm en compositie. Met hopelijk vormgegeven emotie als eindresultaat. Daar streef ik naar. Als documentairemaker verhoud ik mij natuurlijk ook tot de actualiteit, maar ik wil afstand bewaren en ga er niet al te zeer tegenaan schurken omdat de burgeroorlog in Syrië momenteel in de belangstelling staat. Doe je dat wel, dan is de houdbaarheid van zo’n film misschien een jaar. Adonis overstijgt ook de actualiteit, hij heeft nooit de intentie om politieke gedichten te schrijven, al kan die betekenis er wel aan gegeven worden. Als vrijdenker is hij vanzelfsprekend een criticus van de islam en de Arabische wereld; je kunt geen vrijdenker zijn en de islam niet bekritiseren. In die onafhankelijke positie heeft hij al die jaren verkeerd, en daarom kunnen al die mensen die geen georganiseerde spreekbuis hebben zich met hem identificeren. Voor die diaspora is hij, nogmaals, een ijkpunt, een held.’

Dodenlijst
'Adonis reist nog veel, maar niet naar het Midden-Oosten in de periode dat wij draaiden. Zijn vrouw en dochters hebben hem dringend verzocht om niet naar Beiroet te gaan. Twee jaar geleden is hij op een dodenlijst gezet en op internet is een fatwa tegen hem uitgevaardigd. Hij had Assad in een brief opgeroepen om af te treden, maar ook de opstandelingen veroordeeld omdat zij dezelfde middelen gebruiken als Assad. Hij heeft beide kampen even hard veroordeeld. Adonis kan dus niet meer terug naar Syrië en ook niet naar Libanon. Als bekende persoon is hij meteen een doelwit. Tot ons geluk mochten we in zijn woning in Beiroet filmen, die door de familie is aangehouden. Zijn dochter woonde in Beiroet, maar zit nu ook in Parijs omdat je tegenwoordig als alleenstaande vrouw met kind ook in Beiroet geen leven hebt.