Holland Doc: Vlucht uit Holland
Nederland 2, 21.00-22.00 uur
André Cohen was al eens opgepakt, omdat hij tekeningen maakte voor een verzetsblad. Ook in de gevangenis hield hij een dagboek bij, zoals hij steeds dagelijks schreef en tekende over wat hij meemaakte. In april 1942 besloot hij samen met zijn vrouw Tine, met wie hij het jaar daarvoor getrouwd was, via Spanje of Portugal – andere routes waren vrijwel onmogelijk geworden – naar Engeland te vluchten. De anti-Joodse maatregelen werden steeds drastischer en er gingen geruchten over concentratiekampen. ‘We wilden niet nog meer in moeilijkheden raken,’ zegt hij in de documentaire Vlucht uit Holland (2012, regie Ger Poppelaars), waarin zijn zoon Bau het door zijn ouders afgelegde vluchttraject nareist. ‘Wij konden niet zo goed met de Duitsers overweg,’ aldus Tine. ‘Dat is natuurlijk een grapje,’ vult André voor alle zekerheid aan. Het hoogbejaarde echtpaar is dan al meer dan zeventig jaar getrouwd.
Al hun herinneringen aan de oorlog – notitieboekjes, tekeningen, foto’s, bonnen, rekeningen, treinkaartjes, etc. – bewaarden ze in een forse hutkoffer, waaruit zoon Bau kan putten. Aan de hand van het met tekeningen geïllustreerde dagboek dat André tijdens hun vlucht bijhield volgt hij in de documentaire het spoor van hun omzwervingen en laat hij zijn ouders vertellen over wat ze onderweg meemaakten. In het dagboek, waaruit fragmenten in de film te zien zijn, beschrijft André in keurig blokschrift vooral de feitelijke gebeurtenissen, in sobere bewoordingen, laconiek van toon. Door de bijgevoegde eenvoudige, vaak cartoonachtige tekeningen krijgt het dagboek bijna het karakter van een opgewekt en avontuurlijk reisverslag. Bijna, want in feite liep het Joodse echtpaar tijdens zijn gevaarlijke tocht door Nederland, België, Frankrijk en Zwitserland – Spanje werd niet bereikt – voortdurend gevaar te worden opgepakt, met alle mogelijk fatale gevolgen van dien.
Diepe sporen
De vlucht voor de Duitse bezetter ging per trein, bus en te voet, van Haarlem naar België, dan door Vichy-Frankrijk en weer over de demarcatielijn naar onbezet Frankrijk. De grens met Spanje oversteken blijkt echter een te gevaarlijke onderneming, zodat het echtpaar op z’n schreden terugkeert en pas na veel omzwervingen en complicaties het vrije Zwitserland weet te bereiken. ‘We hoorden een klok vier uur slaan. Ons horloge stond op vijf uur, we waren dus in Zwitserland,’ noteert André droogjes in het dagboek. Steeds is er de angst voor controle en arrestatie, de onzekerheid over voedsel en onderdak, of vluchthelpers wel betrouwbaar zijn en de gekozen route wel juist is, of ze ooit op de plaats van bestemming zullen aankomen. Van dit alles is in het dagboek weinig te merken. ‘Het was nogal avontuurlijk. Ik genoot er wel van,’ houdt André zich ook na al die jaren groot. Plagend: ‘Mijn vrouw had de zenuwen maar hield zich aan mij vast’. Maar ook prijst hij haar intuïtie omdat ze op een cruciaal ogenblik tijdens hun vlucht de juiste richting aangaf.
Na hun behouden aankomst in Zwitserland konden André en Tine niet bevroeden dat een veilig bestaan allerminst gegarandeerd was. Van hun oorspronkelijke plan kwam in elk geval niets terecht en ze bleven nog jaren een speelbal van de oorlogsomstandigheden.
André en Tine hebben het overleefd, maar de oorlog liet diepe sporen na. Na de oorlog lieten de Cohens – en zij waren niet de enigen – hun naam veranderen in Winkel. Zo heette een oma, en een tante had onder die naam verzetswerk gedaan. Heel hun leven bleef het echtpaar bang voor oplevend antisemitisme en een herhaling van de gebeurtenissen. In het paspoort van Bau, geboren in 1948, stond aanvankelijk bij ‘godsdienst’ zelfs vermeld dat hij hervormd was.
Vlucht uit Holland is, naast een road movie waarin Bau de pleisterplaatsen uit de vluchtroute van zijn ouders aandoet, ook een liefdevolle hommage aan zijn ouders, voor wie hun vlucht levensbepalend is geweest.