‘Onrustkrakers’ noemde de CPN stemmende huisbaas ons studenten, toen we zijn op niets gebaseerde forse huurverhoging voor die armzalige 15 vierkante meters weigerden. Het was 1980, achteraf bezien is zijn grappige neologisme een uiting van de toen alom heersende onvrede. Een recessie, werkloosheid, woningnood en de neutronenbom hadden een algeheel gevoel van onbehagen veroorzaakt. In dat klimaat moest op 30 april in Amsterdam een troonswisseling plaatsvinden. Hans Wiegel, toen minister van Binnenlandse Zaken in het eerste kabinet-Van Agt, liet op gouvernementele wijze weten dat het een feest moest worden en dat bepaalde ‘elementen’ niet moesten proberen dit te verstoren. De afloop is bekend; een opgelegd festijn ontaardde in een veldslag toen ‘onrustkrakers’ na de gewonnen slag om de Blauwbrug de Dam probeerden te bereiken, waar zich de koninklijke familie en Oranjegezind publiek ophielden. Had de mobiele eenheid de laatste verdedigingslinie rond de Dam niet kunnen houden, dan had het oproer wellicht een rampzalig vervolg gekregen. Nu was Amsterdam langs de rand van de afgrond gescheerd.
Hoe ontstonden op 30 april 1980 de 'kroningsrellen'? Andere tijden ging na hoe de autoriteiten zich voorbereidden op de vorige troonswisseling.
Leegstand
‘Geen woning, geen kroning’ – het rijm suggereerde een causaal verband – moest de haard van verzet aanwakkeren. Feit is dat toen ondanks een nijpend gebrek aan woonruimte op grote schaal leegstand heerste, toegeschreven aan speculatie en lakse bestuurders. En dat terwijl de nieuwe monarch op kosten van zijn onderdanen over riante huisvesting kon beschikken. De publieke opinie en de media stonden welwillend tegenover kraken, maar de stadsoorlog van 30 april had niemand zien aankomen. Inmiddels, 33 jaar later, ontbreekt het niet aan reconstructies, in woord en beeld, van de gebeurtenissen van 30 april 1980 en pogingen die te verklaren. Maar de vraag hoe de zaak zo uit de hand heeft kunnen lopen is nooit helemaal afdoende beantwoord. Wel tonen de reacties op majesteitsschennis, een Damschreeuwer en een waxinelichthouderwerper aan dat het bevoegd gezag meer dan ooit beducht is geraakt voor protest en ordeverstoring.
Vlam in de pan
Verhaalde Andere tijden in ‘Chaos rond de koningin’ de gebeurtenissen exclusief vanuit het perspectief van ME’ers, de verse, met 45 minuten extra lange aflevering ‘Oranje en het oproer’ laat ook vertegenwoordigers van de recherche, gemeente Amsterdam, regering en krakers aan het woord. Wat verwachtten de autoriteiten, hoe bereidden ze zich voor, en wat waren de krakers van plan? Erik Willems, die samen met Carolien Brugsma en Hannah Dogger de uitzending samenstelde, schetst alvast de contouren van de uitzending: ‘We hebben het publiek gevraagd beeldmateriaal van die dag in te sturen, en die opnamen maken nog eens duidelijk hoe kantje boord het toen geweest is. Eerst nog de vrolijke onschuld van kraampjes op het Rokin en Oranjepubliek. Dan een tamelijk ontspannen patstelling tussen mensen die richting Dam willen en een enkele haag poltie. Nog met de platte pet, zonder schilden of helmen. Er zit maar een paar meter tussen, het blijkt de stilte voor de storm. Dan opeens de omslag en slaat de vlam in de pan: agressie, stenen gooien, me-charges. En dat allemaal op amper vijftig meter van de Dam. Die unieke beelden laten twee totaal tegenstelde sferen zien die op die dag vlak naast elkaar bestonden. In de uitzending laten we het voorspel zien: op 3 maart werden in de Vondelstraat de door krakers opgeworpen barricaden met tanks opgeruimd. Daarna trokken krakers in protest op naar de Dam en zagen kans de Nieuwe Kerk binnen te dringen, een generale repetitie als het ware. Dus de autoriteiten hadden gewaarschuwd kunnen zijn, maar de aandacht ging toen vooral uit naar de veiligheid van al die bezoekende staatshoofden. Er bestond een reële angst voor een terreuraanslag van de raf, ira of Rode Brigades. Maar de lokale kraakbeweging werd kennelijk onderschat.’
In de uitzending komen onder anderen aan het woord Hans Wiegel, Gerrit Jan Wolffensperger, toen wethouder in het Amsterdamse college, de inmiddels overleden Commissaris van de Koningin Roel de Wit, en Theo van der Giessen, die vanuit de Staatsliedenbuurt leiding gaf aan het krakersverzet.
Andere tijden: Oranje en het oproer
Nederland 2, 21.10-22.00 uur
Aansluitend op Holland Doc 24:
Het oproer
van Fons Dellen en Luc Wermers (2005), met zeldzaam materiaal rond het kroningsoproer.
Zondag, holland doc 24, 21.56-22.32 uur