Grijs goud

Erni is 96 en draagt een rode smoking met niets eronder. Ze ziet er geweldig uit. En niet alleen zo. Een minirok met lieslaarzen? Ze kan het hebben. Korte broek met Supermantrui? Ze ziet eruit als een overjarig stout jongetje. Het is hilarisch, en übercool. De foto’s van Erni zijn te zien op het Instagram account van de Weense designkledingwinkel Park (park_wien). Zo’n twee jaar nu wordt Erni vrijwel dagelijks op de foto gezet door  Markus Strasser, samen met zijn man Helmut Ruthner eigenaar van Park. In die tijd groeide het Instagramaccount naar 48.000 volgers, die commentaar leveren vanuit alle hoeken van de wereld. Erni is beroemd.

Erni Stollberg is een tengere dame met verzorgd wit kapsel – als ze geen leren pet opheeft. Of motorhelm. Vaak glimlacht ze vriendelijk op de foto, soms steekt ze haar tong uit of poseert met wijd open mond als een schreeuwende puber. Wie de collectie van honderden foto’s doorneemt, valt van de ene verbazing in de andere. Wat ze ook aanheeft, het staat haar. Erni mag dan 96 zijn, ze is van het zeldzame type dat er nog goed uitziet in de spreekwoordelijke juten zak. Haar leeftijd doet daaraan niets af. Integendeel, het voegt eerder wat toe: het shockeffect om een hoogbejaarde zo ongewoon en onconventioneel gekleed te zien.

Op de beste foto’s is Erni niets minder dan een kunstobject. Zoals de foto waarop ze gekleed is in een om haar heen geknede overall van zilverpapier. Of in elf sjaaltjes en verder niets. Maar het klapstuk is de foto waarop Erni in tijgerprint als een jachttrofee op de schouders zit van een donkere man, zelf ook geheel in tijgerprint, die haar vastheeft als een zojuist geschoten antilope. De connotaties buitelen over elkaar: de jacht, Afrika, koloniale praktijken, dominantie en onderwerping, de op z’n kop gezette verhouding tussen zwart en wit – alles overgoten met een saus van vette ironie. Je kunt er lang naar kijken. De bijschriften zijn een attractie op zich. Lots to lose, staat er bij een foto van haar in een outfit gemaakt van een berg kleurige portemonnees.

Hier is een uiterst creatieve, speelse geest aan de gang. Het maakt nieuwsgierig. Wie is die geest? En wie is deze hoogbejaarde dame, die zoveel creativiteit losmaakt? Markus Strasser houdt interviews met Erni Stollberg af. ‘Ik moet haar in bescherming nemen. Vanaf het moment dat de pers haar in de gaten kreeg ze thuis ineens vijf telefoontjes per dag. Het liep helemaal uit de hand. Het was veel te veel voor haar.’ Pas als we beloven een dagje stilletjes mee te lopen met de totstandkoming van een foto en niets te forceren, mogen we komen.

Op het laatste moment gaat de afspraak in Wenen nog bijna niet door. Erni is gevallen op straat en ligt in het ziekenhuis. Haar verwondingen zijn niet ernstig. Maar een val op zeer hoge leeftijd leidt maar al te vaak tot verdere complicaties. Gelukkig volgt na een paar dagen het bericht dat Erni weer thuis is. Ze maakt het goed, we mogen afreizen.

In de betreffende straat in een Weens winkelgebied zien we ze al van verre zitten op het bankje voor de winkel: Erni en Markus. Daar, het is vaste prik, drinken ze ’s ochtends als het weer het ook maar even toelaat een kopje koffie. In het dagelijks leven ziet Erni er heel anders uit dan op Instagram. Ze is klein en komt veel ouder over. Ze draagt het uniform van de mensen van haar generatie: beige en kaki, degelijk damesschoentje eronder. Bij het kennismaken glimlacht ze en schudt beleefd de hand, maar ze begrijpt niet helemaal wie deze vreemde mevrouw is. Op de mededeling dat de verslaggever speciaal voor haar komt, volgt een enigszins sceptisch lachje. Haar gezicht is nog bont en blauw van de val. ‘Onkruid vergaat niet,’ zegt ze, en haalt haar smalle schouders op.

Markus Strasser en Helmut Ruthner kennen Erni Stollberg al zo’n jaar of vier. ‘Ze woont hier in de buurt, we maakten vaak een praatje. Toen we een puppy kregen, begon ze dagelijks bezoekjes af te leggen. Ze is hier min of meer ingetrokken, tegelijk met de hond, en komt elke dag langs. Niet alleen voor foto’s, ze hoort een beetje bij het meubilair. Ze praat ook met de klanten, die vinden dat heel gewoon.’ Tegenwoordig haalt Markus Erni ’s ochtends thuis op en aan het eind van de dag brengt hij haar weer thuis. ‘Ze hoort een beetje bij de familie. Met kerst gaat ze met ons mee op familiebezoek. Zelf heeft ze geen familie meer.’ Ook hoeft Erni zich geen zorgen meer te maken over koken en boodschappen. Markus heeft verzorgers voor haar geregeld.

Hoe is het fotograferen ontstaan? ‘Ze wil graag helpen, maar het is ook wel lastig om haar altijd over de vloer te hebben want ik heb niet altijd tijd voor haar. Als ze geen aandacht krijgt, wordt ze een beetje knorrig. Ik had het gevoel dat ik haar iets te doen moest geven. Ook ouderen willen zich nuttig voelen en deel uitmaken van de samenleving, dat is heel belangrijk.’

De eerste foto maakte Strasser in 2016. ‘Ik moest iets verzinnen voor de uitverkoop. Ik wist van een groepsfoto waarop ze toevallig staat dat ze opvallend fotogeniek is. Ik kwam op het idee om haar in de kleding te hijsen die in de opruiming was. Pas na een paar foto’s realiseerde ik me hoe bijzonder het was. Ik fotografeerde haar een jaar lang bijna dagelijks. Nu iets minder vaak. Maar ze houdt er nog steeds heel erg van om te werken.’

Oudere modellen zijn al paar jaar een trend. Daaronder bevinden zich ex-fotomodellen die vaak jarenlang niet hebben gewerkt en nu een tweede carrière beginnen, en filmsterren en andere beroemdheden. Om een greep te doen: Joni Mitchell (74), Jane Fonda (80), Susan Sarandon (73), Helen Mirren (72) en Maye Musk (70), de moeder van Elon; ze zijn de nieuwe postergirls. Een knaller was de reclame in 2015 voor het Franse modehuis Céline met de toch zeer serieuze Amerikaanse schrijfster en intellectueel Joan Didion, nu 83. Ze droeg daarin een enorme zwarte zonnebril. De foto sloeg in als een bom; dankzij Didion kreeg oud plotseling de coolfactor. Dat jaar verschenen de eerste vijftigplus modellen in de toonaangevende modeshows in Parijs, Londen, New York en Milaan. Begin 2017 waren het er vier keer zoveel, aldus het diversiteitsrapport van FashionSpot, dat sekse, leeftijd en ras vastlegde van ruim zevenduizend catwalkmodellen. De mode-industrie heeft de kapitaalkrachtige vrouwelijke babyboomer ontdekt. Maar dat is niet het hele verhaal. Er is wel degelijk ook sprake van emancipatie, zij aan zij met die van de actrice op leeftijd in Hollywood.

De foto’s van Markus Strasser, die aan de modeacademie in Antwerpen studeerde, passen deels in deze trend, maar springen eruit door hun artistieke kwaliteit. Niet alleen zijn ze origineel en onconventioneel, ze vertellen ook een verhaal. Dat gaat over authenticiteit en over onze normen en waarden omtrent vrouwen, schoonheid en ouderdom. Door sexy als ingrediënt toe te voegen, provoceert Strasser en zet hij de boel op z’n kop. Strapless, torenhoge hakken, korte rokjes, een diep decolleté: het is allemaal volstrekt ongewoon voor een hoogbejaarde vrouw. Met Erni als boegbeeld slecht het Instagram-account van Park bestaande taboes over oudere vrouwen en hoe ze zich behoren te kleden. Strasser: ‘Soms zie je bij Erni een beetje haar borstaanzet. En dat mag eigenlijk niet meer. Oudere mensen mogen helemaal niets meer laten zien, ze zijn verbannen van dat hele terrein van uitdagen en verleiden. En ik zie het als mijn plicht om dat op te heffen.  Het is een bevrijdend idee om die conventies los te laten. In de mode gaat alles altijd over jong, jong, jong. Waarom? Ouderdom is zo interessant. Ik heb altijd een crush gehad op oudere mensen.’

Na de koffie gaan Markus en Erni een foto maken. Dat gebeurt in de winkel, altijd op dezelfde plek voor de paskamers, tegen een witte achtergrond. Terwijl Erni wacht, struint Strasser door de winkel op zoek naar de outfit van de dag. Even later verdwijnen ze samen een pashokje in. Terwijl hij haar helpt met omkleden, klinkt er vanachter de gordijnen zacht gegiechel. Als ze tevoorschijn komt heeft Erni een gedaanteverwisseling ondergaan. Ze draagt een zwarte leren pet boven een zijden jurk en een zwarte zonnebril. Hoge hakken eronder. Markus zet haar voor de paskamer, en maakt foto’s met zijn iPhone. Binnen tien minuten is het klaar. ‘Erni vindt poseren leuk. Als ze voor de camera staat, gaat bij haar het licht aan.’ Markus geeft aanwijzingen. ‘Ik vraag haar bijvoorbeeld op een bepaalde manier te gaan staan of kijken. Til je hoofd eens op, kijk eens zo of zo. Dat doet ze altijd feilloos. Het is opvallend, want als je met haar praat merk je dat ze toch echt op leeftijd is. Haar geheugen is niet best. Maar als ik tegen haar zeg: nu ben je een brutale jongen van veertien, dan snapt ze precies wat ik bedoel. Erni heeft een pittig karakter, ze is niet alleen maar een lief omaatje. Ik gebruik dat door sterke foto’s van haar te maken.’

De foto’s, zo’n 45 in totaal, gaan eerst naar de nabewerking voordat de beste op Instagram wordt gezet. Na het omkleden zitten we in de winkel. Af en toe komt er een klant. Dan is het tijd voor de lunch. Gaat Erni een middagdutje doen, opperen we? Nein, nein, zegt ze, en wuift de suggestie geërgerd weg. Slapen overdag is saai. Haar vitaliteit is opmerkelijk, en is eerder die van iemand twintig, dertig jaar jonger dan zij. We gaan met z’n allen eten in een tentje om de hoek. Daarna terug naar het bankje voor de winkel, de winkel in naar de leunstoel daar. Zo gaat de middag voorbij. Tegen sluitingstijd komt een verzorgster haar ophalen.

Ernestine Stollberg groeide op in het vooroorlogse Wenen, in een gegoede familie met zes kinderen. Op de kleuterschool organiseerde ze toneelstukjes en al op jonge leeftijd begon ze met dansen. Op haar zeventiende sloot ze zich als niet-Joodse aan bij een Joodse dansgroep waarmee ze in 1939 naar Buenos Aires vluchtte pal voor de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Van kinds af aan kwam ze via een vriendinnetje vaak bij Joodse families over de vloer. Het was daar veel gezelliger dan thuis. Ze trouwde met de leider van de revue. Hij  stierf al in de jaren tachtig. Na de oorlog toerde het gezelschap nog jarenlang door Europa. ‘Ik voelde eind jaren dertig aan wat er stond te komen,’ vertelt Stollberg tijdens een van haar heldere momenten die dag. ‘Ik wilde weg, weg. Ik was ook niet zo’n familiemens. Mijn moeder was heel dominant. Ik wilde vrijheid. Ik was een Macherin, een daadkrachtig type.’

Het contact tussen Markus Strasser en Erni Stollberg is een toevallige verbintenis tussen twee zielen afkomstig uit twee heel verschillende tijdperken. Hij de vrucht van de naoorlogse welvaart waarin studeren en zelfverwezenlijking bereikbaar werden voor iedereen. Zij geboren in het interbellum, in een kleinburgerlijk milieu met voor vrouwen weinig ruimte voor ontwikkeling. Op de grens van het leven vinden ze elkaar in een ultramodern medium, Instagram, in een zelfgecreëerde, virtuele speeltuin. En de wereld kijkt mee. ‘Ik wil haar laatste jaren zo leuk mogelijk maken en de foto’s dragen daaraan bij. Ik vraag haar weleens of ze wil stoppen, maar dan zegt ze: waarom zou ik. Wat moet ik anders?’