Wat u zegt

‘Er is wel een duidelijke tendens naar informeler taalgebruik op de Nederlandse televisie,’ zegt zijn collega Koen Sebregts, universitair docent taalvariatie in Utrecht. ‘Sinds de jaren tachtig maken de presentatoren meer gebruik van spreektaal. In Vlaanderen staat de uitspraak van presentatoren bijvoorbeeld veel verder af van de manier waarop in de huiskamers gesproken wordt. Er is dus wel iets aan de hand met het taalgebruik. Door het dichter bij de mensen te zoeken, wordt de afstand tussen de omroep en sommige mensen juist groter. Zij horen misschien liever standaard en bekakt dan een regionaal accent.’

Smakman vraagt zich vooral af waarom televisiekijkers zich zo druk maken over de uitspraak. ‘Dat heeft volgens mij te maken met het feit dat mensen zoeken naar houvast in een globaliserende wereld waarin alles lijkt te veranderen. Dan is het achtuurjournaal een soort norm waarvan niets mag afwijken. De presentatoren zijn volledig verstaanbaar; dat mensen zich storen aan hun uitspraak is meer iets sociaal-psychisch. Die mensen hebben waarschijnlijk wel meer problemen. Er gebeurt zo veel in de wereld, en dan maak je je druk over de r van de nieuwslezer. Ik kan dat niet begrijpen, al vind ik het wel fascinerend.’

Gevraagd naar de klank die de meeste ergernis opwekt, steekt er eentje bovenuit: de r. Die wordt maar liefst 110 keer genoemd, vier keer zo veel als de nummer twee: de ei of ij. Televisiekijkers vinden de r te hard, te Goois, te bekakt, of te veel lijken op een g.

Taalwetenschapper Sebregts weet hier alles van, want hij promoveerde in 2015 op de grote variatie in uitspraak van de r in de Nederlandse taal. ‘Het leuke aan het bestuderen van de r is juist dat hij zo variabel is. Ik ben er in mijn onderzoek niet helemaal achter gekomen hoe het zit, maar het heeft waarschijnlijk te maken met de originele Nederlandse tongpunt-r. Die is vrij moeilijk uit te spreken en dat leidt tot veel variatie.

Sebregts vindt het raar dat mensen zo over de r vallen, omdat iedereen hem toch anders uitspreekt. ‘Aan de andere kant is de Gooise r wel sterk in opkomst. Die hoor je meer bij mensen uit het westen van het land en bij vrouwen. Daarnaast kan een sterke huig-r, zoals Toine van Peperstraten heeft, soms verward worden met de g. Ik heb een Brabantse achtergrond en mij is ook weleens overkomen dat men dacht dat ik ‘big’ zei terwijl ik ‘beer’ bedoelde.’

De andere klanken die veel genoemd werden, zijn de verschuivingen van de klinkers van ij naar ai, ou naar au. ‘Dat maakt deel uit van een grote verandering in de uitspraak van het Nederlands die nu gaande is,’ aldus Sebregts. ‘Dat is het zogenaamde Poldernederlands, dat vanuit het westen Nederland overneemt. Ik kan me wel voorstellen dat mensen die zelf nog niet zo praten dat vervelend vinden om te horen, verandering is nou eenmaal lastig voor veel mensen.’ Maar ook deze taalwetenschapper vindt dat de ergernis aan klanken meer zegt over de luisteraar dan over de spreker. ‘De attitude van mensen over andermans accent komt direct voort uit de vooroordelen die ze hebben over bepaalde groepen. Dat is wetenschappelijk aangetoond.’

‘Mensen uit de Randstad zijn notoir slecht in het verstaan van andere accenten,’ zegt Smakman. ‘In Nederland is de tolerantie voor regionale accenten ook heel laag, vergeleken met andere landen.’

(tekst gaat verder onder afbeelding)

Ook bij de publieksservice van de NOS komen regelmatig opmerkingen en klachten binnen over de uitspraak van de presentatoren. ‘Het uitgangspunt voor een presentator van het Journaal is dat hij of zij journalist is en kan presenteren,’ zegt Journaal-hoofdredacteur Marcel Gelauff. ‘Daar begint het. En natuurlijk moet zo iemand de boodschap helder en duidelijk verstaanbaar kunnen overbrengen. Een licht accent is geen probleem, maar het moet niet afleiden.’ Kritiek is Gelauff wel gewend. ‘Het Journaal is van ons allemaal. Er kijken elke dag miljoenen mensen en die hebben allemaal een mening, dat hoort bij Nederland. Dat gaat van de uitspraak van de presentator tot de onderwerpkeuze en de kleur van zijn of haar schoenen.’

Dat alles betekent niet dat men bij de NOS niet bezig is met de manier waarop de presentatoren spreken. Gelauff: ‘We hebben professionele begeleiding, zeker voor beginnende presentatoren. Het is een vak: hoe je een tekst leest, waar je accenten legt, het tempo en je manier van presenteren aanpassen aan het onderwerp. Daarom is er begeleiding van een coach; er blijft voortdurend aandacht voor. De beginners krijgen wat meer te horen dan Rob Trip, maar ook hij krijgt tips.’

(tekst gaat verder onder kader)

Klagers over afwijkende uitspraak vinden dus duidelijk geen weerklank bij de professionele taalwetenschappers. ‘Vanwege die doorgaande informalisering hoor je mensen op televisie soms een beetje mompelend spreken, maar dat zijn vooral de niet getrainde sprekers zoals talkshowgasten,’ zegt Sebregts. ‘Maar de belangrijkste drijfveer van de ergernis is volgens mij dat kijkers niet genoeg kunnen omgaan met variatie. Mijn advies zou zijn: juist meer variatie in uitspraak op televisie, zodat mensen eraan wennen. De BBC heeft dat ook bewust gedaan, door ook Schots- en Welshsprekende presentatoren aan te nemen. Dat leidt tot meer tolerantie.’

‘Mensen die geen variatie accepteren associeer ik met intolerantie,’ zegt ook Smakman. ‘Als een VPRO Gids-lezer zich hierom druk maakt, vind ik dat eerlijk gezegd triest. Ik zie het als breder probleem in persoonlijkheid. Klagers zijn vooral mensen die zichzelf heel correct vinden. Hiervoor haal ik graag de Franse socioloog en filosoof Pierre Bourdieu aan. Mensen die doorlopend met hun taal bezig zijn, doen dat om zichzelf qua identiteit op de kaart te zetten en het wijzen op taalfouten is onderdrukking van de onderklasse. Via taal laat je dus eigenlijk weten dat je op een ander neerkijkt. Dat is gevaarlijk, daarom zou je taalvariatie moeten omarmen.’ 

‘Nederland is niet eenvormig, dus onze presentatoren hebben niet allemaal het hetzelfde accent,’ zegt Marcel Gelauff van het Journaal. ‘Diversiteit is voor ons een kernwaarde, in achtergrond en dus ook in uitspraak. We willen divers zijn, anders zou je uitkomen op tien Harmen Siezens, dat is niet wenselijk.’