Naar de Nieuwe Wereld

Het waren er meer dan twee miljoen, uit alle uithoeken van het Russische, Habsburgse en Duitse Rijk, waaronder een half miljoen Joden en 150.000 Belgen die via Antwerpen uitreisden. In totaal zijn zo’n zestig miljoen Europeanen vanwege armoede, oorlogen en repressie naar overzee vertrokken. Vaak ging dat via Bremen en Hamburg, maar ook via Rotterdam en Amsterdam – Nederland heeft overigens geen migratiemuseum. In het Red Star Line Museum krijgen zulke abstracte getallen inhoud doordat aan de hand van bewaard gebleven passagierslijsten de lotgevallen van individuele migranten zijn achterhaald, aangevuld met de mondelinge getuigenissen van toenmalige passagiers en hun nazaten. Het zijn fascinerende verhalen over hoop, angst en moed, van mensen die niets te verliezen hebben, op weg naar een betere toekomst. Daarin verschillen ze uiteindelijk niet van de vluchtelingen uit Afrika, het Midden-Oosten en Azië die hun hoop op Europa hebben gevestigd, maar er steeds minder welkom zijn. Dat de bijna vergeten geschiedenis van de Red Star Line is gedocumenteerd, is primair te danken aan de collectie van één enkele persoon: Robert Vervoort, een havenwerker die na zijn pensioen duizenden voorwerpen rond de Red Star Line heeft verzameld. Toen na lange jaren het besef was gegroeid dat het om verdwijnend historisch erfgoed ging, werd de restauratie van de vertrekloodsen van Red Star Line gegund aan het New Yorkse architectenbureau dat ook het museum op Ellis Island en het Grand Central Station in New York renoveerde. 

Tijdens onze virtuele reis – het aan de kassa verstrekte polsbandje vermeldt de vertrektijd – vertelt gids Dirk Eggermont dat het allemaal begon met de komst van stoomschepen, die zoveel sneller en betrouwbaarder waren dan zeilschepen. Amerikaanse zakenlui en hun Antwerpse partners wilden er petroleum mee naar Europa verschepen, en op de terugreis konden ze dan levende vracht in de vorm van landverhuizers meenemen. Het Antwerpse stadsbestuur vond de combinatie van brandstof en mensen gevaarlijk en wees de afgelegen Rijnkaai aan als aankomst- en vertrekplaats. Petroleum heeft de rederij nooit vervoerd. Red Star Line was overigens de merknaam, de firma heette officieel Société Anonyme de Navigation Belge-Américaine. De rederij had 23 eigen schepen – een veelvoud daarvan werd van andere maatschappijen gehuurd – waarvan de namen allemaal op ‘-land’ eindigden, van de Vaderland tot Belgenland II. Deed de Vaderland in 1873 door slecht weer en gebrek aan kolen nog vier weken over de eerste overtocht, doorgaans duurde de reis ongeveer tien dagen. Al gauw werden jaarlijks 25.000 derdeklaspassagiers naar New York, Philadelphia en Halifax vervoerd, in het topjaar 1913 waren het er 70.000. Van deze tussendekpassagiers, zoals de armste migranten aanvankelijk heetten, waren er verreweg het meest. Ze zaten onder het dek opeengepakt, dichtbij de aandrijfassen, in warme en bedompte ruimten zonder ventilatie. Hun reisbiljet was het goedkoopst, maar ze hadden er evengoed bijna drie maanden voor moeten werken. Tot ver in Oost-Europa wierf Red Star Line klanten via reisbureaus, vaak prachtige affiches en advertenties – het museum hangt er vol mee. De tickets, inclusief de treinreis, overnachtingen in Antwerpen, de bootreis en het traject naar de eindbestemming werden door reisagenten op commissie verkocht, vaak vooraf betaald door verwanten overzee die garant stonden. 

De lange reis begon in treinwagons vierde klasse, zorgvuldig gescheiden van de overige reizigers. Vaak duurde het dagen voor Antwerpen werd bereikt, waar na een paar overnachtingen de stroom migranten onder veel bekijks van de lokale bevolking te voet naar de Rijnkaai werd gedirigeerd. Hier volgde een dwingend parcours door de vertrekloodsen, waar ze werden geregistreerd, gedesinfecteerd en medisch gekeurd. De passagiers voor de eerste en tweede klasse mochten meteen aan boord. Zij bleven tijdens de overtocht strikt gescheiden van de overige, die werden gecontroleerd op luizen, neten en ziekten – dit gebeurde aanvankelijk zelfs in de openlucht langs de kade. De arme landverhuizers werden eerst ingewreven met benzeen (overigens kankerverwekkend) en azijn tegen ongedierte, gingen dan langdurig onder de douche, terwijl hun in zakken gestopte kleding intussen in grote stoomketels werd gereinigd. Drie artsen – een Amerikaanse, Belgische en een van de rederij – voerden de controle uit. De angst voor besmetting en epidemieën was groot, maar ook voor onkosten. Bij aankomst overzee was er namelijk opnieuw een medische controle, en wie alsnog werd afgekeurd moest op kosten van Red Star Line weer terug naar Europa. Onze gids vertelt over een Joods meisje met de besmettelijke oogziekte trachoom dat zelfs twee keer werd teruggestuurd en toen onder de hoede van een Joodse hulporganisatie jarenlang in een Antwerps hotel doorbracht voor ze met haar familie in Amerika kon worden herenigd – maar pas nadat de keuring op Ellis Island in 1925 was afgeschaft. 

In het museum wordt aan het begin en het eind van de rondgang benadrukt dat migratie van alle tijden is en dat achter al die groepen, massa’s en getallen de lotgevallen schuilgaan van individuen die zich door de omstandigheden gedwongen zien elders hun heil te zoeken, met alle angst, hoop en verwachting van dien – een mensenrecht. Wie van de honderden reisverhalen nog niet genoeg heeft, kan aan het eind in Het Magazijn op diverse beeldschermen in een databank het migratieverhaal van zijn eigen familie opzoeken of toevoegen, en ook de migratiedatabank van Ellis Island Family Research Centre raadplegen. De reis eindigt en begint als de bezoeker de op de drie museumloodsen geplaatste, nieuw gebouwde toren beklimt waarvan de betonnen schacht en de stalen buitenwanden verwijzen naar de schoorsteen en de boeg van een oceaanstomer. Hier betreedt hij op 25 meter hoogte quasi het schip dat hem via de Schelde naar zijn nieuwe wereld zal brengen, en heeft hij rondom uitzicht op Antwerpen, de haven en de twee miljoen landverhuizers die hem hier voorgingen.