hokverrijking

Je opent een app op je iPad. Met je vinger beweeg je een stip. Diezelfde stip is te zien op een groot scherm in een varkensstal. De varkentjes in de stal volgen met hun snuit de stip, zie je op je scherm. Maak je lang genoeg contact met de knorrende roze snuit, dan zien jij en het varken een uitbundige kleurenpracht: gescoord! Zo werkt Playing with Pigs, ontwikkeld door onderzoeksgroepen van de Universiteit Wageningen en de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Zij willen weten hoe spel een rol kan spelen in de relatie tussen mens en dier. Ontwerpers Irene van Peer en Kars Alfrink togen daarvoor naar de varkensstal. Hun concept is te zien bij Agri Meets Design, het programmaonderdeel van de Dutch Design Week dat draait om de interactie tussen ontwerpers en boeren.
Irene van Peer: ‘Varkens zijn slimme dieren en vervelen zich snel. Boeren zijn sinds een jaar of tien volgens de Europese regelgeving verplicht om aan “hokverrijking” te doen, dat wil zeggen: de varkens iets te geven om mee te spelen.’
Kars Alfrink: ‘Een varkensboerin waar we mee spraken zei: “Misschien kunnen we de varkens ook een Wii geven, net als mijn kinderen.” Dat was grappig bedoeld, maar het zette ons aan het denken. Een computerspel spelen met varkens is een absurd idee, maar we hebben het heel serieus genomen.’

Indrukwekkend
Dankzij het project kwamen de ontwerpers voor het eerst in een varkensstal: die van de welwillende boer Dick. Hij fokt varkens en zorgt voor ze tot ze zes maanden oud zijn. Dan gaan ze naar het slachthuis om karbonaadjes en speklapjes te worden. Voor Alfrink was de stal een bijzondere ervaring. ‘Iedereen heeft wel eens een varken gezien op een kinderboerderij en we hebben allemaal een beeld bij de intensieve veehouderij. Maar toch blijft het vrij abstract. Dat gold voor mij ook. In de stal zien hoe de boer zijn werk doet en met de varkens omgaat, dat vond ik toch wel indrukwekkend.’
Het team leerde de varkens kennen. Van Peer: ‘Varkens zijn intelligent, heel actief, en heel gevoelig. Ze zijn best bang en rennen snel weg, maar komen dan ook weer terug, omdat ze nieuwsgierig zijn. Je ziet hun verschillende karakters heel duidelijk. Sommigen zijn haantje de voorste, anderen blijven achter.’
‘De boer gaat heel zorgvuldig met ze om,’ merkte Alfrink. ‘Zijn benadering is menselijk en warm. Maar tegelijk runt hij natuurlijk wel een bedrijf. Hij is heel pragmatisch en veel van zijn beleid wordt bepaald door de indus-trie. Het speeltuig in de hokken had hij ook opgehangen als dat geen verplichting was. Varkens hebben afleiding nodig, anders gaan ze elkaar bijten. Ze houden vooral van slopen, kauwen en wroeten. Daarom hebben ze palen en kettingen in de stal waarop ze zich kunnen uitleven.’

Laserpointer
De ontwerpers namen verschillende items mee naar de stal om te kijken hoe de varkens erop zouden reageren. Tot hun verbazing merkten ze dat de dieren het meest geïnteresseerd waren in het lampje van een laserpointer. Alfrink: ‘Dat bleven ze volgen met hun snuit, dus we zagen meteen mogelijkheden tot interactie.’
Vervolgens maakte het team een gelikte conceptvideo. Het is een impressie van hoe het spel zou kunnen zijn. Je ziet een groot flitsend scherm in de stal en een hippe jongen die in een koffietentje zijn iPad de stip aanstuurt. Het ziet er heel realistisch uit, maar is in werkelijkheid nog niet mogelijk. De ontwerpers waren vooral benieuwd naar de reacties. Veel mensen wilden de app meteen downloaden. Maar niet iedereen was even positief. ‘Gelukkig niet,’ zegt Van Peer. ‘Het ging ons er juist om een discussie te starten. Veel mensen zeiden: “Waarom geld investeren in zo’n spel, laat de varkens dan lekker buiten spelen.”’ Alfrink: ‘Mensen vonden het zielig om met ze te spelen. Of ze vonden het spel onnatuurlijk. Een varken hoort buiten in de modder. Op een scherm met licht spelen, dat hoort bij onze wereld, redeneerden ze. Of ze vonden de beloning niet voldoende, dat moest iets lekkers zijn. Wij vinden dat geweldige discussies. Het zegt veel over de manier waarop wij naar dieren kijken.’

Communicatie
Die vragen oproepen is een belangrijk doel van het project, zegt Alfrink. ‘Het is natuurlijk ook gewoon leuk. Wanneer heb je nou de kans om met een varken te spelen? Je leert de dieren op deze manier kennen. Spelen is ook een soort taal, een vorm van communicatie. De waarde die het spel kan hebben, is dat de mens meer empathie voor het varken heeft. Voor een boer is het waardevol omdat het vooroordelen over de veehouderij weg kan nemen.’ Van Peer: ‘Boeren willen graag meedoen, ze willen graag vernieuwen en transparant zijn. En ook voor het dierenwelzijn kan het nuttig zijn.’
Wat is precies de rol van de ontwerper? Van Peer: ‘We eten dieren en daar hoort een bedrijfstak bij. We willen die zaken op een andere manier bij elkaar brengen, door een andere ervaring aan te bieden.’ ‘Als ontwerpers verkennen we eigenlijk een alternatieve toekomst,’ vult Alfrink aan. ‘We willen iets wat er nog niet is invoelbaar maken. Dat doet een ontwerper eigenlijk altijd, ook als je bijvoorbeeld een koffiekopje ontwerpt. Het is er nog niet, maar de ontwerper trekt het beeld ervan naar het hier en nu, zodat je opdrachtgever kan zeggen: “Ja, dit is het koffiekopje dat we willen,” of juist niet. In zekere zin doen we dat hier ook. Dit is een andere manier om met varkens samen te leven, laten we zien. Het kan ook weer een startpunt zijn om nieuwe mogelijkheden te creëren. Misschien wel een nieuw businessmodel. ’
Van Peer vindt het fysiek uitvoeren van zo’n idee essentieel. ‘Alleen praten of een concept formuleren is te vrijblijvend. Door het echt te maken en te laten zien kun je pas de reacties oproepen waar we naar op zoek zijn. De boer vraagt zich terecht af hoe lang de varkens hierin geïnteresseerd blijven. Daar kom je alleen achter door het uit te proberen. Het ontwerpen, bouwen en doorontwikkelen, dat is wel specifiek voor een ontwerper en een ontwerpproces.’
Playing with Pigs was kort in werking bij boer Dick. Het ontwerpteam wil graag een langer werkend prototype laten draaien om meer onderzoek te doen naar de reacties van de varkens. ‘Een andere richting is internationale samenwerking zoeken, bijvoorbeeld met bedrijven die doen aan stalinrichting,’ aldus Van Peer. ‘Dan laat je dit letterlijke concept een beetje los. Het liefst doen we allebei.’