Je bent jong, hebt net je opleiding voltooid en je wilt aan de slag. Maar je land is bankroet en er zijn geen banen. Niets wijst er op dat deze situatie de komende jaren verandert – geen kwestie van een tijdelijk dip maar een totaal gebrek aan perspectief en hoop. Maar liefst zestig procent van de jongeren (tot 25 jaar) in Griekenland is werkloos. De meesten van hen wonen in de stad, bij hun ouders en soms zelfs met hun grootouders – families zoeken heil bij elkaar. Wie niet kan terugvallen op de familiestructuur zwerft op straat; soms zijn hele gezinnen werkloos en kan men elkaar niet helpen. Wat rest deze jongeren anders dan een miserabel, uitzichtloos bestaan? Hoe bouw je in zo’n situatie een leven op?
 

Schrijver Yannis Makridakis (1971) weet het wel: boer worden. Naar het platteland. Daar heb je in ieder geval te eten en kun je met weinig middelen een beter leven hebben. Makridakis trok vijf jaar geleden zelf de stoute schoenen aan, verliet Athene, waar hij opgroeide, en leeft tegenwoordig autarkisch in een klein dorp op het eiland Chios. Hij vond er eenvoudig een goedkoop huisje. Veel geld om er te leven heb je niet nodig: met 200 à 300 euro kom je de maand door. Groenten en fruit verbouwt hij zelf. Alleen voor rijst en pasta gaat hij naar de supermarkt. Vlees eet hij niet. Verder wordt er in het dorp een hoop gedeeld. Zijn je aubergines door de zon verschrompeld? Dan eet je die van de buren. Honger lijd je niet snel. Makridakis propageert deze levensstijl middels alle denkbare platformen: op zijn blog, via artikelen in kranten en tijdschriften en hij schrijft er boeken over. Hij reist zelfs het land door om mensen workshops te geven over zijn levensstijl: off the grid. Tenminste, Makridakis heeft wel internet thuis en is aangesloten op het electriciteitsnetwerk. Hoe autarkisch is dat? ‘Het is onmogelijk om compleet buiten het systeem te leven,’ verklaart hij als we hem telefonisch spreken. Ook al hekelt hij het kapitalisme, hij is niet gekant tegen geld. ‘Geld is niet het probleem. Alleen heeft geld geen werkelijke waarde, het is niets zonder context. Het zijn de grondstoffen, natuurlijke hulpbronnen en goederen die we produceren die waarde hebben. Geld vertegenwoordigt dat alleen maar. Dat zijn veel mensen vergeten.’ 

 We spreken dus niet met een excentrieke kluizenaar of neohippie gespeend van realiteitszin. Makridakis’ levensstijl is ook geen radicale bevlieging, maar een weloverwogen keuze. ‘Ik vond het leven in de stad als jonge jongen al niet prettig,’ herinnert hij zich. ‘Ik voelde me meer thuis op het platteland. Toch deed ik er tien jaar over om mijn stadsleven op te geven. Van mijn 27ste tot 37ste trok ik er vaak op uit, om met boeren praten, informatie te verzamelen over hoe zij leefden en hoe ik dat zelf zou aanpakken. Het gaat gepaard met een omslag van denken, dat kost tijd.’ Dat klinkt hoogdravend. Wat bedoelt hij er precies mee? ‘We moeten onszelf niet langer als consumenten zien en ons zo laten behandelen, maar weer echte mensen worden, mensen die de natuur niet alleen gebruiken en uitputten maar die ook iets teruggeven. Jongeren moeten de stad uit en dichterbij en met de natuur gaan leven, aarde en water voelen.’

De zwaar geplaagde Grieken zoeken naar manieren om uit de misère te komen. De bestaande structuren hebben gefaald, dus het roer moet radicaal om volgens sommige bewegingen. Zo is er een ‘aardappelrevolte’ aan de gang, geïnitieerd door een groep vrijwilligers die de tussenhandel omzeilt. Boeren leveren nu rechtstreeks aan consumenten. Daardoor gaat de prijs voor een zak aardappels voor de gewone man drastisch omlaag. De boer kan nog steeds prima een boterham verdienen met zijn business. Daarnaast is er ‘de 136movement’, een club die strijdt tegen privatisering van het waterleidingbedrijf in Thessaloniki, de tweede stad van Griekenland. Water is een publiek goed en moet niet in handen zijn van megacorporaties die winst willen maken. Zijn dat voor doorsnee jongeren niet reëlere oplossingen dan hen naar het platteland te sturen? Kun je tegen een jonge doctorandus zeggen dat ’ie maar met zijn handen in de aarde moet gaan wroeten? ‘De 136movement bestrijdt het kapitalistische systeem met de middelen van het systeem zelf,’ bekritiseert Makridakis. ‘Door een georganiseerde club te zijn met leden en een leiding. De tussenhandel omzeilen haalt weinig uit: mensen blijven zo nog steeds consumenten en juist daar moeten we vanaf.’
 

 Het idee van een autarkisch bestaan op het platteland is even wennen. De afgelopen jaren was verstedelijking in de westerse wereld de trend: jonge mensen vertrokken en masse naar de stad voor baan, perspectief en spannend leven, het platteland ontvolkte en vergrijsde. Maar in Italië steeg voor het eerst in meer dan tien jaar het aantal boeren van jonger dan dertig, schreef de Volkskrant onlangs. Bijna veertig procent van die nieuwe boeren is hoogopgeleid. Van Griekenland zijn dergelijke cijfers nog niet bekend. Wel onderzocht het Griekse ministerie van Landbouw anderhalf jaar geleden de animo onder jongeren om naar het platteland te vertrekken. Zeventig procent van de ondervraagden wilde dat wel. De Griekse krant Express schreef dat een à 1,5 miljoen Grieken van plan zijn om terug te gaan naar het platteland. Om welke categorieën het hier gaat, is niet bekend. Het laat wel zien dat het platteland weer in trek is.

‘De ontstedelijking in Zuid-Europa is een ‘verrassende omkering’ van de verstedelijkingstrend van de laatste dertig jaar, zegt dr. Marco Bontje, universitair docent stadsgeografie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij onderzoekt stedelijke en regionale ontwikkeling in Europa. Jongeren trekken naar de stad omdat daar banen zijn, wijzen alle onderzoeken uit. In welke sectoren zitten die banen? Bontje: ‘Dienstverlening waarvoor je een hogere opleiding nodig hebt, advocatuur, de creatieve en hightech industrie, en de financiële wereld’. In veel van die sectoren zijn tegenwoordig nauwelijks vacatures – lopen de onderzoeken niet hopeloos achter? ‘Ja,’ geeft Bontje toe, ‘dat de crisis zo lang duurt verbaast iedereen. Er zijn nog geen aanwijzingen voor een nieuw soort economie, niemand weet wat er komen gaat. Daarom zijn er ook nog geen nieuwe onderzoeken.’
Wat vindt de onderzoeker van Makridakis’ verhaal? Leidt hij jonge mensen met zijn autarkische workshops op voor de nieuwe economie? ‘Er zit wel wat in,’ vindt Bontje. ‘Het sluit aan bij de trend om dichter bij huis te produceren. De globalisering van de landbouw is doorgeschoten. Maar dat een nieuw soort landbouw een hele economie kan dragen, lijkt me nog stug.’
 

Is de trek naar het platteland ook niet slechts een tijdelijke noodgreep om het vege lijf te redden, net zoals stedelingen in oorlogstijd op het platteland overleefden? Makridakis meent van niet. Hij voorziet een langzaam proces van ontstedelijking. ‘De geschiedenis laat zien dat mensen in kleine dorpjes begonnen te wonen, die dorpen steeds groter werden en steden uitgroeiden tot metropolissen. In de toekomst zal het de andere kant op ontwikkelen. Steden zullen minder dichtbevolkt worden en er zullen meer kleinere gemeenschappen ontstaan waar mensen leven zoals ik met mijn dorpsgenoten. Goed, want noodzakelijk. Onze steden moeten worden afgebroken en herbouwd. Door burgers en niet door kapitalistische corporaties. Ze moeten een ecologischer levensstijl implementeren. Urban farming is een positieve ontwikkeling, alle beetjes helpen. Steden zijn niet per se slecht, maar een leefomgeving die draait op massaproductie en waarbij we meer weggooien en vernietigen dan opbouwen wél. Dat is wat in moderne steden aan de hand is. De Griekse crisis staat niet op zichzelf. Het is te vergelijken met een ziek lichaam. Het virus openbaart zich misschien eerst op één plek, maar als je beter onderzoekt ontdek je dat het hele lichaam ziek is. De hele wereld is ziek van het kapitalistische systeem. Mijn volgende boek zal gaan over een virus dat zich verspreidt vanuit geldautomaten. De crisis zal ons eerst nog veel dieper moeten raken voordat we echt inzien dat we anders moeten leven.’
Ondertussen zou Brussel er volgens Marco Bontje goed aan doen het landbouwbeleid, ‘dat al jaren ingrijpend moet veranderen’, om te gooien. Per direct. ‘Subsidieer startende kleine bedrijfjes in plaats van grootschalige ondernemingen gericht op export,’ bepleit hij. ‘Om te voorkomen dat een generatie compleet verloren gaat.’

Tegenlicht: Het antwoord op de crisis komt uit Griekenland
maandag, nederland 2, 21.00-22.00 uur