Schurk K?

De burger op wie in Citizen K gedoeld wordt is de Rus Mikhail Khodorkovsky (Chodorkovski in het Nederlands), een van de zeven steenrijke oligarchen die halverwege de jaren negentig veel politieke macht hadden in Rusland. Begin 2000 werden ze vrijwel allemaal door president Poetin aan de kant geschoven. Chodorkovski, een uitgesproken tegenstander van Poetin, verdween zelfs voor acht jaar achter de tralies. Van mei 2005 tot december 2013 zat hij in een Siberische gevangenis wegens belastingontduiking en fraude. Na zijn vrijlating vertrok Chodorkovski meteen naar het buitenland. Eerst naar Bazel, en sinds 2015 woont hij in Londen.

Alex Gibney, die eerder documentaires maakte over onder meer Enron, Scientology en Lance Armstrong, vertelt in Citizen K de recente geschiedenis van Rusland aan de hand van de levensgeschiedenis van Chodorkovski. Wie precies de schurk is in zijn film – Chodorkovski, Poetin of allebei – laat Gibney in het midden.

Citizen K ging afgelopen september in première op het festival van Venetië, waar ook Chodorkovski aanwezig was. Met een handvol andere journalisten sprak ik de nu 56-jarige Rus over de film. Eerste vraag van het gezelschap: Vreest u voor uw leven?

Chodorkovski (lachend): ‘Mijn dochter houdt alles goed in de gaten. Weet wel dat u een risico neemt door hier met mij aan een tafel te zitten. Ik was laatst in de bibliotheek van een universiteit in Londen en daar wilden ze mij niet hebben. Ze waren bang dat de koffie daar vergiftigd zou worden.’

U praat in de film vrijuit over uw activiteiten in Rusland, net na de val van het communisme. Viel u dat zwaar?

‘Ik heb in mijn leven – net als ieder mens – aan de goede en aan de slechte kant gestaan. Misschien waren ze bij mij alleen wat heftiger. In de film krijg je ze allebei te zien en de kijker moet zelf maar bepalen aan welke kant ik nu sta.

Ik heb zeker drie, misschien wel meer levens geleid. Ik ben geboren in de tijd van Chroesjtsjov. Tot mijn 28ste was ik gewoon lid van de Partij. En ik dacht dat we een prima leven hadden, want dat zag ik dagelijks op tv. In het Westen was het verschrikkelijk en bij ons was het fantastisch. Daarna kwam de perestrojka en konden we zien hoe het werkelijk was. Het Westen bleek lang niet zo slecht als ons altijd verteld was. Dus veranderden we. Maar niet compleet, want de eerste westerlingen die na de perestrojka naar Rusland kwamen waren geen rechtschapen ondernemers, dat waren avonturiers. Boeven. Wij keken naar hoe zij zakendeden en besloten dat na te doen. Tot eind jaren negentig deed iedereen dat zo, en dachten we dat dat normaal was. Pas daarna ontdekten we dat je ook transparanter, eerlijker en opener te werk kan gaan, en veranderden we weer. En toen kwam Poetin. De eerste vier jaar koesterde hij de democratie nog. Maar vergeet niet, Poetin is ex-kgb. Wanneer hij je aankeek dacht je dat hij blij was om je te zien. Ik sprak toen vaak met hem en trapte daarin.’

U belandde in de gevangenis in Siberië, wat dacht u in uw beste en slechtste dagen daar?

‘In mijn slechtste momenten dacht ik dat ik altijd opgesloten zou blijven. Dat zelfs in 2013, wanneer mijn straf erop zat, nieuwe aanklachten tegen mij verzonnen zouden worden. In mijn beste momenten hoopte ik dat de deur opengemaakt zou worden door iemand anders dan Poetin. Zoals wel vaker lag de waarheid daar tussenin.’

Wat is het kantelpunt waarop Poetin zijn macht gaat ­verliezen?

‘Dat is al begonnen. Wanneer Russen grapjes gaan maken over hun leiders is het snel gedaan met ze. In de jaren zeventig durfde niemand grapjes te maken over Brezjnev, in de jaren tachtig hoorde je ze overal. Begin 2010 werd er geen enkele grap gemaakt over Poetin, inmiddels heb je sites vol met grappen.’

Mocht Poetin u uitnodigen voor een gesprek in Moskou, zou u gaan?

‘Als Poetin je uitnodigt bij hem thuis, waar hij sterk en machtig is, dan denkt hij aan andere dingen dan alleen een gesprek. Dan moet ik rekening houden met de gevangenis. Maar zelfs wanneer hij me in een westers land zou uitnodigen, dan nog hadden wij niets om over te praten. Poetin heeft zijn mening al gevormd. Hij weet wat het beste is voor Rusland. Als iemand wat anders denkt dan hij, ziet hij diegene maar op twee manieren: als idioot of als vijand.

Misschien hadden we twintig, dertig jaar geleden aan één tafel kunnen zitten, maar nu niet meer.’

Citizen K, 21, 23, 24, 25 nov