IDFA opent dit jaar met de Iraanse film Sunless Shadows, over tienermeisjes die vastzitten voor moord. Regisseur Mehrdad Oskouei maakte al vaker succesvolle docu’s over Iraanse gevangenissen.

De Iraanse documentairemaker Mehrdad Oskouei (1969) had al diverse internationale successen achter de rug toen hij in 2006 zijn echte roeping vond. Na jaren voorwerk en verzoeken indienen kreeg hij als eerste filmmaker ooit toestemming om een documentaire op te nemen in een Iraanse gevangenis – in dit geval een instelling voor jongens onder de vijftien jaar. Het resultaat, It’s Always Late for Freedom, werd op tientallen festivals vertoond en lovend ontvangen. Oskouei merkte dat hij nog lang niet klaar was met het onderwerp en maakte vervolgens alleen nog maar films over gevangenen: The Last Days of Winter (2012) gaat ook over opgesloten jongens, Starless Dreams (2016) speelt zich af in een meisjesinstelling, en nu is er Sunless Shadows, waarin weer tienermeisjes centraal staan. De hoofdpersonen zijn ditmaal allen betrokken geweest bij moorden – op vaders, op echtgenoten, op zwagers. In veel gevallen pleegden ze die moorden samen met moeders en zussen, die ook in de film aan het woord komen. Rode draad in alle getuigenissen: de vrouwen werden stelselmatig mishandeld en besloten op een dag terug te vechten.

En nog altijd is Oskouei niet uitgekeken op het thema, zo vertelt hij telefonisch vanuit Iran: hij heeft alweer twee projecten in ontwikkeling die draaien om gedetineerden en hun families. De vraag is alleen wel of hij die films volgens planning zal kunnen voltooien, want – o ironie – er hangt de regisseur momenteel zelf een gevangenisstraf van tien maanden boven het hoofd.

‘Naar aanleiding van mijn vorige film Starless Dreams moest ik me bij de rechtbank melden,’ vertelt hij. ‘Die film was wereldwijd een groot succes: hij werd vertoond op ruim honderddertig festivals en won meer dan veertig prijzen. Dat maakte de autoriteiten nieuwsgierig naar mijn motieven: waarom had ik die film de hele wereld over gestuurd, wat wilde ik er precies mee vertellen? En waarom had ik die meisjes niet anoniem in beeld gebracht? Ik legde uit dat ik mijn films niet als politieke statements beschouw, maar gewoon als menselijke verhalen, en dat ik deze film bovendien niet in Iran zelf heb vertoond, waardoor niemand die meisjes zou kunnen herkennen. Maar de autoriteiten waren niet overtuigd en legden mij tien maanden celstraf op. Ik ging in hoger beroep en moet nu tot april 2020 wachten op de uitspraak.’

Heeft u vertrouwen in de situatie?

‘Ik probeer overal op voorbereid te zijn. Natuurlijk is het spannend, maar voorlopig richt ik mij gewoon op het maken van nieuwe films.’

Hoe begon uw fascinatie voor gedetineerden?

‘Dat heeft een persoonlijke reden. Mijn vader en grootvader hebben allebei vele jaren opgesloten gezeten. We hadden het daardoor thuis erg zwaar, er was geen geld. Toen ik vijftien was, reisde ik naar de kust met het voornemen mezelf te verdrinken. Op het laatste moment heb ik niet doorgezet, maar daardoor begrijp ik wel hoe het is om tot een wanhoopsdaad te komen, zeker als je jong bent. Daarom keren die elementen telkens terug in mijn films: wanhopige jongeren, mensen die opgesloten zitten. Na die dag aan de kust heb ik me voorgenomen iets zinvols met mijn leven te doen, dat ik mensen zonder stem zou helpen om gehoord te worden. Dat is nog steeds de grote drijfveer ­achter mijn werk.’

De meisjes in de film hebben allemaal slechte ervaringen met mannen. Hoe wist u hun vertrouwen te winnen?

‘Ja, en mijn crew bestond ook nog eens uit allemaal mannen. Maar dat was uiteindelijk nooit een probleem tijdens het filmen. Zoals je in de film kunt zien, zijn de meisjes zonder uitzondering enorm openhartig. Om te beginnen heb ik hen mijn vorige films laten zien, en vervolgens heb ik heel uitgebreid verteld over mezelf, mijn achtergrond en mijn drijfveren. Toen ze mij vroegen naar mijn diepste motivatie om hen te filmen, vertelde ik dat ik zelf een dochter heb van hun leeftijd. Toen waren ze definitief om.’

Denkt u dat uw werk het gevangenissysteem in Iran kan ­veranderen?

‘Ik hoop dat het daaraan kan bijdragen. En die hoop is ook wel ergens op gebaseerd. Ik houd me nu al een jaar of vijftien intensief bezig met het lot van vooral jonge gedetineerden; niet alleen in mijn films, maar ook op persoonlijk vlak. Ik weet inmiddels veel van dit onderwerp af en ben de enige filmmaker die in gevangenissen wordt toegelaten. Veel autoriteiten in het gevangeniswezen kennen mij, vertrouwen mij en hebben mijn films gezien. Dat heeft waarschijnlijk wel enige invloed gehad op bepaalde ontwikkelingen die de laatste jaren zijn doorgevoerd. Zo mogen hier tegenwoordig geen jongeren onder de vijftien meer worden opgesloten, en er is recent een wet aangenomen die jongeren onder de achttien de kans geeft een boete te betalen in plaats van een gevangenisstraf uit te zitten. Dat zijn stappen in de goede richting. Dit is dan ook de belangrijkste reden waarom ik films over dit onderwerp wil blijven maken. Ik zie het als een verantwoordelijkheid.’

Sunless Shadows, 24, 25, 26, 29, 30 nov, 1 dec